Украинадаги уруш Ўзбекистонда IT соҳасининг ривожланишига қандай таъсир кўрсатди

Мобилизация бошидан буён кўплаб рус АТ мутахассислари шошилинч равишда мамлакатни тарк этишди. Улардан баъзилари умумий совет ўтмиши билан кўпроқ таниш бўлгани учун яқин атрофдаги давлатларга, виза чекловлари ёки тил тўсиқлари бўлмаган мамлакатларга кетишди. Ўзбекистон руслар кўчиб келган мамлакатлардан бирига айланди. Материалда биз уруш ва сафарбарлик Ўзбекистонда АТ соҳаси ва иқтисодиётнинг ривожланишига қандай таъсир қилганини кўриб чиқамиз.

Россияни қанча АТ-мутахассис тарк этди, улар қаерга йўл олди?

Сафарбарлик эълон қилинганидан кейин Россияни тарк этган АТ-мутахассислар сони ҳақидаги маълумотлар турлича. Россия Федерацияси Рақамли ривожланиш, коммуникациялар ва оммавий ахборот воситалари вазирлигининг расмий маълумотларига кўра, 2022 йилда 100 мингга яқин АТ-мутахассис Россияни тарк этган ва қайтиб келмаган. Complexity Science Hub Vienna тадқиқот ташкилотининг ҳисоб-китобларига кўра, 2022 йил январь-октябрь ойларида етакчи АТ-мутахассисларнинг чорак қисми Россияни тарк этган. HeadHunter рекрутинг маркази Россияда 2023 йилда АТ-мутахассислар учун бўш иш ўринлари ўтган йилга нисбатан 63 фоизга (59 минггача бўш иш ўринлари) ошганини қайд этади.

МДҲ мамлакатлари орасида АТ-релокантлар учун энг машҳур йўналишлар Қозоғистон, Грузия, Арманистон ва Ўзбекистон бўлди. Келинг, нима учун Ўзбекистоннинг АТ-хизматлари экспорти сезиларли даражада ўсгани, мобилизация АТ соҳасига қандай таъсир қилгани, Ўзбекистон иқтисодиётининг ижобий ва салбий томонларини кўриб чиқамиз.

Янги IT Park АҚШ, Германия ва Латвияда ваколатхоналари бўлган Марказий Осиёдаги АТ-мутахассислар учун энг йирик марказ деб аташмоқда. Ҳозирда IT Park да 2100 та резидент компания мавжуд бўлиб, улардан 500 га яқини жаҳон бозорига, асосан АҚШга хизмат кўрсатишга йўналтирилган – экспортнинг қарийб 45 фоизи ушбу мамлакат ҳиссасига тўғри келади. Ундан кейин Буюк Британия, Германия, Россия, БАА ва бошқалар келмоқда.

IT Park нинг ўз маълумотларига кўра, 2022 йилда резидентлар экспортининг ҳажми 140 миллион долларга етган.

2023 йил якуни бўйича IT Park резидентлари сони 1652 нафарни ташкил қилган, шу жумладан, шулардан 426 нафари хорижий капитал иштирокидаги компания, улар томонидан 1 миллиард долларлик хизматлар кўрсатилиб, 344 миллион долларлик экспорт амалга оширилган.

Экспортга эътибор кичик ички бозор билан изоҳланади, у ишлаб чиқаришни юқори даражада ушлаб туриш учун зарур бўлган талабни таъминлай олмайди, – дея тушунтиради компанияга Axoft компаниясининг Ўзбекистонда бизнесни ривожлантириш бўйича директори Искандер Назмеев. Ишчи кучи қийматининг пастлиги Ўзбекистонни жаҳон бозорида рақобатбардошлигини оширади.

Ўзбекистон барча соҳаларда, жумладан рақамли инфратузилмага сармоя киритиш орқали технологияларни ривожлантирмоқда. Масалан, финтех соҳасида: 2021 йилда мамлакатда учинчи тўлов тизими пайдо бўлди, ҳозирда Ўзбекистон Марказий банки рақамли суммани жорий этиш вариантларини ўрганмоқда. Таълимга алоҳида эътибор қаратилмоқда: миллий АТ академияси ташкил этилди ва яқин келажакда Ўзбекистонда информатика фанини чуқур ўрганадиган 200 дан ортиқ махсус мактаблар пайдо бўлиши керак.

АТ–релокантларни Ўзбекистон нимаси билан жалб қилмоқда

2020 йилда АТ-паркда россиялик таъсисчилар иштирокида иккита резидент компания фаолият юритиб, уларда 82 нафар мутахассис ишларди. 2021 йилда 3 та компания, 2022 йилда эса россиялик таъсисчилар иштирокидаги резидент компаниялар сони кескин ўсди, уларнинг сони 123 тани ташкил этди, шунингдек, ушбу компанияларда 1000 дан ортиқ мутахассислар ишламоқда. Бугунги кунда Россия капитали иштирокидаги корхоналар сони 252 тани ташкил этади. Ушбу корхоналарда 2 700 нафар мутахассис ишлайди.

IT Park директори Фарҳод Ибрагимов 2022 йил бошидан Ўзбекистон АТ-саноати жадал суръатлар билан ўсишни намойиш қилаётганини таъкидлайди.

“2022 йилда хорижий АТ-компаниялар ва АТ-мутахассисларни Ўзбекистонга кўчиришга қаратилган TashRush лойиҳаси ишга туширилди. 6 мингдан ортиқ мутахассис ва 200 компания Ўзбекистонга келиб, ахборот технологиялари соҳасида ўз фаолиятини кенгайтирди”.

Унга кўра, мулкдорлар ва уларнинг оила аъзоларига ҳуқуқ ва имтиёзлар, жумладан, тиббий ва таълим хизматларидан фойдаланиш ҳамда кўчмас мулкни соддалаштирилган тарзда харид қилиш имконини берувчи АТ-визалари жорий этилган.

“Халқаро шериклар билан ҳамкорлик муҳим ташаббусларни келтириб чиқарди. Масалан, Жаҳон банки билан ҳамкорликда турли соҳаларда рақамли технологияларни ривожлантиришга қаратилган “Ўзбекистоннинг рақамли ёқилиши” инвестиция лойиҳаси амалга оширилди. Кореянинг KOICA агентлиги билан ҳамкорликда IT Park салоҳиятини мустаҳкамлаш лойиҳаси ишга туширилди”.

АТ-релокантлар учун Ўзбекистон нимаси билан жозибадор

IT Park раҳбариятининг таъкидлашича, Ўзбекистонда қулай шароитлар яратилган ва имтиёзлар тақдим этилмоқда, шунингдек, АТ-компаниялар, IT Park резидентлари учун бошқа ҳеч бир давлатда мавжуд бўлмаган қўллаб-қувватлаш дастурлари мавжуд. Ўзбекистонда ўз ваколатхоналарини очган ва резидентга айланган компаниялар орасида ITechArt, Itransition, GCore, EPAM Systems ва бошқалар бор.

Резидентлар ўз эҳтиёжлари учун олиб кириладиган асбоб-ускуналар, эҳтиёт қисмлар, дастурий таъминот ва бошқа товарлар учун божхона тўловларидан (божхона йиғимларидан ташқари) озод қилинади. Шунингдек, улар 2028 йил 1 январга қадар юридик шахслардан олинадиган солиқларнинг ҳар қандай турлари ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилди.

Бундан ташқари, IT Park резидент компанияларининг хорижлик ходимларидан Ўзбекистонда ишлаш учун рухсатнома талаб қилинмайди, компаниялар эса биноларни ижарага олиш ўрнига виртуал офисдан фойдаланиш имкониятига эга.

Яна бир мутлақ афзаллик шундаки, IT Park резидентлари дивидендлар ва иш ҳақини чет эл валютасида дебет карталарига тўлашнинг мутлақ ҳуқуқига эга (ишлар/хизматлар экспортидан тушган тушумнинг бир қисми сифатида).

IT Park ўз резидентларига уй-жой топиш, офис ижараси ва юридик шахсни рўйхатдан ўтказишда ҳар томонлама ёрдам кўрсатади. Хорижий компанияларни Ўзбекистон бозорига киришда қўллаб-қувватлаш дастурлари ҳам мавжуд:

• Zero Risk – минимал хатар ва харажатлар билан Ўзбекистон бозорига киришни хоҳловчи хорижий АТ-компаниялар учун таклиф;
• Global Excellence – белгиланган шартномалар бўйича тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилиш учун FDI маслаҳатчилар билан ҳамкорлик қилиш таклифи;
• One stop shop – Ўзбекистонда компания очиш ва рўйхатдан ўтказишда IT Park ёрдами;
• Softlanding – ходимлар учун уй-жой, офис майдони топишда ёрдам бериш, ишга жойлашиш учун лицензия олиш ва ҳоказо.

АТ-релокантлар оқими Ўзбекистонда АТ хизматлари экспортини сезиларли даражада оширди

Ўзбекистон нафақат маҳаллий лойиҳаларни ривожлантириш ва янги бозорларга чиқиш имконини беради, балки бошқа мамлакатлардан мутахассисларни ҳам фаол жалб қилмоқда. Мисол учун, Россия ва Украина ўртасида уруш бошланганидан сўнг, республика зудлик билан Россиядан кўчиб келганларни қўллаб-қувватлаш дастурини жорий қилди, хусусан кўчириш, рўйхатга олиш ва банк карталарини очиш бўйича бепул маслаҳатлар.

Шунингдек, АТ мутахассисларга энди махсус виза берилади. Уни инвесторлар, АТ-компаниялар асосчилари ва мутахассисларнинг ўзлари олишлари мумкин. Виза Ўзбекистонга уч йил бемалол кириш имконини беради, мамлакатда ишлаш учун рухсатнома талаб қилинмайди, маошингизни хорижий валютада олишингиз мумкин.

IT Park директори маслаҳатчиси Баҳодир Аюповнинг айтишича, Ўзбекистонга жами 6 минг нафаргача юқори малакали мутахассислар келган. Булар асосан маълум компаниялар билан ҳамкорлик қилаётган мутахассислардир. Ўзбекистондаги ташкилотларда ҳам мутахассислар ишлайди.

2023 йилнинг 1-ярим йиллигидаги экспорт 2022 йилдаги йиллик экспортдан ошиб кетди

IT Park резидентлари томонидан 2023 йилнинг биринчи ярмида экспорт ҳажми 2022 йилнинг биринчи ярмига нисбатан 2,7 баробар ошди.

2023 йилнинг биринчи ярмида экспорт ҳажми 145,3 миллион долларни ташкил этганини, 2022 йилдаги йиллик экспорт ҳажмидан ( 140,9 млн доллар) ошиб кетганини алоҳида таъкидлаш лозим.

2023 йилнинг биринчи ярмида Ўзбекистон АТ-мутахассислари экспортининг 45 фоизи (шу жумладан, Ўзбекистон фуқаролари ва кўчиб келганлар) АҚШга, 14 фоизи Буюк Британияга, 8 фоизи Европа Иттифоқи мамлакатларига ва 33 фоизи Сингапур, БАА, Швеция, Канада, Корея каби бошқа мамлакатларга тўғри келди.

BPO (ингл. Business Process Outsourcing, BPO) хизматлари экспорти улуши 2022 йилдаги 63% дан 2023 йилдаги 20% гача камайганини кўриш мумкин, аммо ўйинларни ривожлантириш каби соҳаларда экспортнинг сезиларли ўсиши ҳисобга олинса, бу 15,2 миллион долларни ташкил этади (0,9 млн. доллардан 16,7 баравар ўсиш). Дастурий маҳсулотлар экспорти 60 миллион долларни (15,7 миллион доллардан 3,8 бараварга ўсиш), кўрсатилган техник қўллаб-қувватлаш хизматлари эса 10,8 миллион долларни (1,8 миллион доллардан 6 бараварга ўсиш) ташкил этган.

2024 йилнинг биринчи чораги якунларига кўра, IT Park резидентларининг умумий сони 1886 та компанияни ташкил этди, шундан 1206 таси Тошкент шаҳрида, 680 таси республика ҳудудларида рўйхатга олинган. Шу билан бирга, хорижий капитал иштирокидаги корхоналар сони 446 тани ташкил этди. Биринчи чоракда экспортга йўналтирилган IT Park резидент корхоналари сони 458 тага етди, бу 2022 йилга нисбатан 4,4баробар кўпдир.

Россия АТ-мутахассисларининг Ўзбекистон АТ-саноати, иқлими ва умуман мамлакатда юқори технологияли инфратузилмани ривожлантиришга қўшган ҳиссаси қандай?

IT Park  директори Фарҳод Ибрагимов хорижлик АТ-мутахассислар ва АТ-компаниялар ахборот технологиялари соҳаси ривожига сезиларли таъсир кўрсатаётгани, маҳаллий кадрлар малакасини ошириш ва янги иш ўринлари яратишга кўмаклашаётганини таъкидлади.

“Масалан, дастурий таъминотни ишлаб чиқиш соҳасида жаҳон етакчиларидан бири бўлган EPAM Systems компанияси IT Park билан биргаликда Марказий Осиёдаги биринчи рақамли университет – ITPU асосчисига айланди”.

Simtech Development халқаро компанияси (IT Park резиденти, онлайн-дўконлар ва бозорларни яратишга ихтисослашган) маҳаллий мутахассисларга ўз касбий даражасини халқаро стандартлар даражасига кўтариш ва жаҳон АТ технологиялари бозорида рақобатбардош бўлишда ёрдам берадиган АТ-касбларининг Codication мактабини очди.

“Vention, East Games, iTransition, iTechArt каби компаниялар маҳаллий мутахассислар учун кўплаб стажировка дастурларини яратиб, келгусида иш билан таъминланади”, – дея хулоса қилади у.

АТ-мутахассисларининг Ўзбекистонга оммавий равишда кўчирилиши, IT Park раҳбариятига кўра, маҳаллий АТ-саноатга фақат ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, бу Ўзбекистоннинг халқаро ахборот технологиялари бозоридаги мавқеини мустаҳкамлашда намоён бўлмоқда. Бу ҳам соҳада иш ҳақининг ошишига олиб келади, бу эса мамлакат ва соҳага янада кўпроқ иқтидорли мутахассисларни жалб қилади.

Билимлар трансфери – компаниялар ўртасида тажриба алмашиш, бутун соҳада иш сифати ва ишбилармонлик муҳитини яхшилайди. Хорижлик мутахассисларнинг устозлик қилиши, халқаро лойиҳалар устида ишлаш орқали маҳаллий мутахассисларнинг малакаси оширилмоқда. Бу Ўзбекистон иқтисодиётининг юксалишига, янги иш ўринлари яратилишига, аҳоли турмуш фаровонлигини оширишга хизмат қилмоқда. Шу боис ишонч билан айтиш мумкинки, АТ-мутахассисларининг Ўзбекистонга оммавий равишда кўчирилиши соф ижобий ҳодисадир, дейди IT Park раҳбарияти.

Россия, Украина ва Беларусь АТ-релокантлари оқими муносабати билан Ўзбекистонда юқори технологиялар соҳасидаги вазият прогнозлари

Ибрагимовнинг фикрича, хориждан АТ-мутахассислар оқими аллақачон Ўзбекистон АТ-соҳасига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Хусусан, бу технологик экотизимни ривожлантиришга хизмат қилмоқда: хорижий мамлакатларнинг тажрибали мутахассислари раҳбарлигида маҳаллий мутахассислар янада рақобатбардош лойиҳалар ва ечимларни яратиш, Ўзбекистоннинг жаҳон майдонидаги мавқеини мустаҳкамлаш ва хорижий сармояларни жалб қилиш имконини бермоқда.

Бундан ташқари, бошқа мамлакатлардан АТ-мутахассисларнинг кўпайиши Ўзбекистон меҳнат бозорида рақобатни рағбатлантириб, маҳаллий компанияларни маҳсулот ва хизматлар сифатини оширишга ундамоқда. Бу, ўз навбатида, тадбиркорлик ва таълим муассасалари ўртасидаги фаол ҳамкорликни йўлга қўйиб, мамлакатимизда таълим даражаси ва сифатини оширишга хизмат қилади, дея хулоса қилади Фарҳод Ибрагимов.

Рақамли технологиялар вазирининг ўринбосари Рустам Каримжонов релокантларнинг четга чиқиши АТ-хизматларини экспорт қилиш бўйича мақсадларга эришишга таъсир қилмаслигига ишонтирди.

IT Park  директорининг ўринбосари Махлиё Муқсинова чет элликларнинг келиши маҳаллий мутахассислар билан тажриба алмашишга хизмат қилганига қарамай, релокантларнинг маҳаллий АТ-бозори ривожланишига бевосита таъсирини кўрмаётганини таъкидлади.

“Менимча, ҳеч қандай тўғридан-тўғри таъсир бўлмаган, чунки бу табиий жараён. Релокантлар келганида, нимадир тезроқ кетди, чунки биз ўзаро билим алмашдик, аммо янги нарсаларни жорий қилиш учун бизга бу билимларни амалга ошириш учун вақт керак”.

Рустам Каримжонов релокантлар оқимига қарамай, АТ-хизматлари экспортини ошириш бўйича белгиланган мақсадларга эришилишини таъкидлади:

“Бу ерга келиб-кетаётган релокантлар сони қанча бўлишидан қатъи назар, ўз олдимизга қўйган суръатлар амалга оширилади, чунки асосий экспортнинг  90 фоиздан ортиғи маҳаллий мутахассислар томонидан амалга оширилади. Шу боис, кўчиб ўтувчилар ва умуман мутахассисларнинг кўчиши ва оқими биз қўйган умумий экспорт мақсадларига катта таъсир кўрсатмайди”.

АТ-маслаҳатчи Лазиз Адҳамовнинг фикрича, релокантлар “асосан қандай келган бўлса, шундай кетган”.

“Бу ерда улар жуда оз. Кўпроқ Ўзбекистон компаниялари ва стартаплари  ривожланмоқда. АТ-аутсорсинг, таълим дастурлари ва мутахассисларни оммавий тайёрлаш кўпайди. Россия бунга ҳеч қандай таъсир кўрсатмади», – дея хулоса қилади у.

Камила Файзиева