Ўзбекистон. Ислоҳотларни марказлашган ҳокимият тизимида амалга ошириш мумкинми

Ушбу материал давлат бошқарувининг амалдаги моделини сақлаб қолишга ҳаракат қилган ҳолда Ўзбекистонда ҳокимиятни марказлаштирмаслик бўйича олдинги, ҳозирги ва келажакдаги барча ислоҳотларнинг бефойдалиги ҳақидаги рисоладир. Мақола Ўзбекистон Республикаси президенти ҳузурида Стратегик ислоҳотлар агентлиги (СИА) ташкил этилиши ҳақидаги янгилик сабабли дунё юзини кўрди.

«Ҳозирги дунёда рақобат бошқарув моделлари ўртасида бормоқда» (Г. Греф). Шу нуқтаи назардан, давлат бошқаруви модели мамлакат миқёсида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг жорий ва истиқболдаги натижаларини прогноз қилишда биринчи ўринга чиқади.

Давлат ўзини-ўзи мамлакатнинг бош ислоҳотчиси деб эълон қилганидан бери Ўзбекистон узлуксиз ислоҳотлар босқичида бормоқда. Шу ўринда Франция қироли Людовик XIV га тегишли бўлган машҳур “Давлат – бу менман” иборасини эслаш ўринли. Бу Ўзбекистондаги ислоҳотлар контекстида ҳам долзарбдир, чунки расмий йилномада ҳамиша президент лавозимини эгаллаган шахс мамлакатдаги барча муҳим ислоҳотларнинг бош ташаббускори сифатида кўрсатилади. Бу ҳақиқатдан ҳам шундай. Масала бошқа жойда: мамлакат учун бу мақсадга мувофиқми?

Жавоб мақсадга боғлиқ. Расмий мақсадлар, аслида, Мустақилликнинг илк кунларидан бери ўзгаргани йўқ, улар ривожланган фуқаролик жамиятига ва қонун устуворлигига асосланган бозор иқтисодиётига эга гуллаб-яшнаган демократик Ўзбекистонни қуришдан иборат.

Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларида Ўзбекистонни демократик ва иқтисодий ривожланган давлатга айлантириш учун қандай ислоҳотлар зарурлиги, уларни қандай амалга ошириш кераклиги ҳақида кўплаб таҳлилий мақолалар мавжуд. Бироқ давлат бошқарувининг мавжуд модели ўз моҳиятига кўра Ўзбекистонда ҳокимиятни марказсизлаштирилмаслик бўйича расман эълон қилинган мақсадларга эришишдан манфаатдор эмас. Агар мамлакатда қарорлар қабул қилиш тизими ўзгаришсиз қолса, бу ҳозирги ва келажакдаги барча «Стратегия»ларга («2026», «2030» ва бошқалар) нуқта қўювчи асосий тезисдир. Нега шундай эканини Ўзбекистонда қарорлар қабул қилишнинг давлат модели қурилган асосий тамойиллар мисолида асослашга ҳаракат қиламан.

1. Асосий тамойил: “Мамлакатда нималар содир бўлаётганини ва мамлакатга нималар кераклигини юқоридагилар яхшироқ билади” – бошқача қилиб айтганда, бу давлат, жамоат, миллий, маънавий манфаатлар ва эҳтиёжлар тўғрисида кўнгилдаги билимларга эга бўлиш монополиясига даъвогарлик қилишдир.

Ҳамма (ҳатто Ғарбда ҳам) марказлашган ҳокимиятнинг ўзи аҳолининг турли эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда умумий манфаатга қаратилган тўғри қарорларни қабул қиладиган мамлакатда яшашни хоҳлайди, деб тахмин қилиш муболаға бўлмасди.

Ушбу утопиянинг амалга ошиши ҳозирда турли хил сайловларни ўтказиш, ҳокимиятнинг барча тармоқларини “боқиш”, ҳокимият устидан жамоатчилик назоратини ўрнатиш ва ҳоказоларга йўналтирилаётган индивидуал ва жамоатнинг вақти ва ресурсларини сезиларли даражада тежаган бўларди. Бироқ, тарих бунга эришиб бўлмаслигини  исботлади. Тўғри, марказлашган ҳукумат априори бутун мамлакатдаги ишларнинг аҳволи ҳақида кўпроқ маълумот олиш имкониятига эга.

Афсуски, бу маълумот миқдори сифатга айланади дегани эмас ва бу маълумот муайян шароитларда ҳал қилувчи омилга айланадиган турли жиҳатларни ҳам ҳисобга олади.

Австрия иқтисодиёт мактабининг классиклари, Л.Ф. Мизес ва Ф. Хайек 20-асрнинг биринчи ярмида СССРга ишора қилган ҳолда, жамоат манфаатига эришиш учун мамлакатни марказлашган ҳолда бошқариш мумкин эмаслигини назарий асослаб бердилар.

Бунинг асосий сабаби, тескари алоқа каналларига эътибор бермаслик шароитларида марказлаштирилган ҳокимият эга бўладиган  маълумотларнинг бузиб кўрсатилишидир.

Ўзбекистонда бу тамойилни исботловчи мисоллар кам эмас. Сизга энг долзарб ва энг ачинарли мисолни келтираман: 2022 йил май ойида бошланган Конституцияни ислоҳ қилиш бўйича ҳаракатлар. “Инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун” деган гўзал шиор остида ўзгаришларни бошлаш ва муҳокама қилиш жараёни ҳокимият ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг ҳозирги парадигмасига тўлиқ мос келади. Парадигманинг постулати қуйидагича: мамлакатнинг Асосий қонунини жамият манфаатлари йўлида ўзгартириш нега керак, қандай ва қачон ўзгартириш кераклигини давлатнинг ўзи билади. Натижада, бузиб кўрсатилган маълумотлар ва тескари алоқа каналларини эътиборсиз қолдириш 2022 йил июль ойида Қорақалпоғистонда фожиали воқеаларга олиб келди.

2. Иккинчи тамойил: “ташаббус юқоридан чиқиши керак” – давлат мамлакатдаги барча асосий жараёнларни бошлаши ва назорат қилиши лозим.

Бу тамойил утопияга ҳам мос келади, лекин Ўзбекистон ҳам бир қисми бўлган мураккаб ва доимий ўзгариб турадиган глобал дунё учун эмас. Тарихий жараён, гарчи чизиқли бўлмаса-да, лекин, албатта, ҳамма нарса ва ҳамма нарсанинг мураккаблашиши томон ҳаракат қилади. Жамият ҳаёти ўзининг муқаррар ижтимоий тажрибаси, кўплаб турли хусусиятларга эга бўлган аҳолининг ўсиши билан мураккаблашади.

Шартли Ғарбда жамият манфаатлари ва эҳтиёжларини имкон қадар тўлиқ инобатга олиш учун давлат бошқарувининг энг адекват тизими бу ҳокимиятнинг марказлаштирилмаган тизими эканига, ваколатларнинг қуйи тузилмаларга, шу жумладан фуқаролик жамияти тузилмаларига берилишини тушунишди.

Марказлаштирилмаслик, биринчи навбатда, ижтимоий аҳамиятга эга қарорларни муҳокама қилиш ва қабул қилишнинг кўплаб нуқталарини, ҳокимиятнинг шаффофлиги ва ҳисобдорлигини, фикр эркинлиги ва фикрлар ранг-баранглигини, халқ ташаббусини рағбатлантириш ва экспериментларга очиқликни назарда тутади – бу тобора мураккаблашиб бораётган муаммолар ва таҳдидлар шароитларида қарорларни қабул қилиш тизимининг зарурий  мураккаблашувидир.

Ўзбекистонда қарорлар қабул қилишнинг мавжуд тузилмаси ва анъаналари ҳолатида марказлаштирилмаслик – бу марказлашган ҳокимият табиий равишда қабул қилмайдиган ҳамма нарсадир.

Қизиғи шундаки, Ўзбекистонда маҳаллий даражада марказлаштирмаслик ташаббуслари бўлган, бироқ улар муваффақиятга эришмаган. 2000 йилларнинг бошида сувни бошқариш бўйича маҳаллий ҳокимиятни фермерларга бериш ғояси билан Сувдан фойдаланувчилар уюшмасининг (СФУ) ташкил этилиши бунга ёрқин мисол бўла олади. Амалда СФУлар ҳукуматнинг барча даражаларида давлат томонидан назорат қилинганлиги сабабли бу яхши ғоя амалга ошмади.

Қишлоқ хўжалигидан яна бир мисол, лекин аллақачон «янги» даврда (2019) фермерларни ихтиёрий равишда кооперативлар тузишга ва уларга қўшилишга мажбурлашга уринишдир. Бу ташаббус, шунингдек, фермерларнинг ихтиёрий ва автоном бирлашмасини яратиш ғоясининг бутун жараён устидан ҳар томонлама давлат назорати тамойилига мос келмаслиги туфайли ҳам дастлаб муваффақиятсизликка учради.

Қишлоқ хўжалигидан яна бир мисол (2019) фермерларни ихтиёрий равишда кооперативлар тузишга ва уларга қўшилишга мажбурлашга уриниш. Бу ташаббус, шунингдек, фермерларнинг ихтиёрий ва автоном бирлашмасини яратиш ғоясининг бутун жараён устидан ҳар томонлама давлат назорати тамойилига мос келмаслиги туфайли ҳам аввал бошидан муваффақиятсизликка учради.

Ва ниҳоят, Жиззах вилояти мисолида давлат бошқаруви моделини ислоҳ қилиш бўйича 2019 йил бошида давлатнинг ўзи ташаббуси билан ўтказилган “Илғор ҳудуд”  эксперименти. Ҳозир уни эсламай ҳам қўйишди. Марказлашган ҳокимиятнинг ўз устида ўтказган «эксперименти» натижалари иккита янгиликни яққол кўрсатмоқда: 2019 йилда Жиззах вилояти логотипи ишлаб чиқилгани ва орадан икки йил ўтиб, вилоят ҳокими ўринбосари шахсида давлат сиёсатининг хоини топилгани. Қолгани ҳақида расмий маълумотлар жим.

Бундай мисоллар рўйхати жуда катта, аммо ушбу мақолада келтирилганлар давлатнинг ўзини-ўзи ислоҳ қилиш ташаббусларининг дастлабки ҳалокатини кўрсатиш учун етарли.

Шундай қилиб, марказлаштирилган ҳукуматнинг ўзини марказлаштирмаслик учун ислоҳотларни муваффақиятли амалга ошириши мумкинлиги ҳақида ҳеч қандай иллюзия бўлмаслиги керак. Марказлашган ҳукумат, моҳиятан, буни амалга оширишга қодир эмас, чунки у, биринчи навбатда, соф иқтисодий ислоҳотлар ниқоби остида мавжуд вазиятни сақлаб қолишдан манфаатдор. Хитой тажрибаси шуни кўрсатадики, Коммунистик партия шаклидаги марказлашган ҳукумат ўз ҳаётини сақлаб қолиш учун иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишга мажбур бўлди, шу билан бирга мамлакатда нафақат мафкуравий назоратни сақлаб қолди, балки уни кучайтирди ҳам.

Танқидчилар муаллифнинг тўлиқ ва умидсиз фатализм истиқболини чизганини, муаммоларни ҳал қилишнинг ўзига хос усулларини таклиф қилиш билан бирга «конструктив ва адолатли танқид» этикасига амал қилмаганини қайд этиши мумкин. Бунга шундай жавоб бериш мумкин: масала расмий мақсадларни белгилашда. Мен Ўзбекистонда марказлашган ҳукуматнинг аҳоли томонидан қўллаб-қувватланган ҳолда мавжуд бўлишида муаммони кўрмаяпман. Кўпчилик Ўзбекистонни Европага ўхшаш  чинакам демократик давлатга айлантиришни истамайди, деган шубҳам бор, чунки бу нафақат фикрлар турли-туманлигини, балки қадриятларнинг ҳам турли-туманлигини англатади, ва бу фақат миллий ва/ёки анъанавий қадриятлар билан чекланиб қолмайди. Бунинг ҳеч қандай ёмон жойи йўқ.

Янги Ўзбекистонда учинчи Ренессанс, расмий йилномага кўра, муқаррар, лекин давлатнинг ҳукмрон роли ўзгармай қолади, бу эса, асосан, аҳолининг кўпчилигини қониқтиради. Соф иқтисодий муаммоларни ҳал қилиш учун рецептларнинг йўқлиги ҳақидаги мулоҳазаларга келсак, улар ҳаммага маълум ва улар ҳақида етарлича ёзилган, бундан ташқари, марказлашган ҳокимиятнинг ўзи уларни ҳаммадан кўра яхшироқ билади, шу боис мен бу ерда ҳеч қандай янги нарсани таклиф қилолмайман. Бироқ, Хитойдаги каби «иқтисодий мўъжиза»ни кутмасак ҳам бўлади, чунки Қадимги Римда айтишганидек, «Si duo faciunt idem, non est idem» (агар икки киши бир хил ишни қилса, унда бу бир хил иш эмас).

Шу ўринда риторик саволни қолдираман: марказлашган ҳокимият жорий кузги-қишки иситиш мавсумига оддийгина тайёргарлик кўра олмаса, унда у узоқ муддатли стратегик ислоҳотларни амалга оширишга қодирми?!

P.S.: матнни ёзгач, мен АСР веб-сайтига жойлаштирилган “Дунё буйлаб” телеканалининг “Стратегик режалаштириш: ривожланиш мақсадларига эришиш йўлида” мавзусидаги учта мутахассис иштирок этган видеони кўрдим – дастур менга жуда ёқди. Мутахассислардан бири Алексей Ниязметов ушбу мақола “тегирмонига сув қуядиган” ўзининг «мутахассис фикрини» айтди: фақат давлат шахсидаги марказлашган ҳокимиятнинг ўзигина  мамлакат келажаги ва унга қандай эришиш мумкинлиги ҳақида тасаввурга эга. Мафтункор бошловчининг стратегик мақсадларга эришиш имконияти ҳақидаги ақлли саволига АСРнинг етакчи консультанти жаноб Неудачин, ҳозирги вазиятни ҳар томонлама таҳлил қилиш биринчи даражали вазифа эканини қайд этди. Ушбу мақола – ҳозирги вазиятнинг ташҳиси деб ҳисоблайверинг.

Давран Ниязметов