Ўзбекистонда Хитой кредитларининг учта потенциял камчилиги

Ўтган 22 йил давомида Хитой Марказий Осиёни ривожлантириш учун 105 миллиард доллар сарфлаган, шундан Ўзбекистон 18 миллиард доллар олган. Ушбу маблағнинг ярми Хитой ташқи иқтисодий сиёсатининг асосий молиявий воситаси бўлган Хитой тараққиёт банки (ХТБ) кредитларидан иборат. Бу маблағлар нимага сарфланди, Ўзбекистон уларни қандай шартларда олди ва келажакда ХТБ билан ҳамкорликдан нимани кутиш мумкин? Ушбу мақола Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон журналистларининг АидДата маълумотлари, эксперт хулосалари ва тадқиқотларидан фойдаланган ҳолда саволларга жавоб беришга ҳаракат қилади.

Марказий Осиёга алоҳида қизиқиш

Хитойнинг минтақамизга бўлган қизиқиши қайсидир маънода ғайриоддий эмас. АидДата маълумотларига кўра, Хитой 2000 йилдан бери 1,3 триллион АҚШ долларидан ортиқ молиявий мажбуриятларни ўз зиммасига олди ва бу уни дунёдаги ривожланишни молиялаштиришнинг энг йирик манбаига айлантирди. Хитой тараққиётини молиялаштириш бўйича экспертлар Марина Рудяк ва Андреас Фучс Хитой ёрдамининг учта асосий сабабини келтирмоқда: сиёсий, иқтисодий ва гуманитар.

Марказий Осиёда Хитой аниқроқ мақсадларга эга. Россия Фанлар академияси ва Санкт-Петербург давлат университети профессори Яна Лексютинанинг қайд этишича, Хитойнинг Марказий Осиёда иқтисодий иштироки кучайиши икки асосий мақсад билан боғлиқ. Биринчидан, Пекин нотинч Шинжон-Уйғур автоном райони яқинида барқарорлик камарини яратишга ва Афғонистон ёки Яқин Шарқдан экстремизм ва террорчилик таҳдидларининг тарқалишидан сақланмоқчи. Бундан ташқари, 1990-йилларнинг охиридан бошлаб Хитой ресурсларни импорт манбаларини диверсификация қилишни, жумладан, Марказий Осиё билан энергетика соҳасидаги ҳамкорликни оширди. Масалан, Туркманистон ва Қозоғистон мос равишда газ ва ураннинг асосий етказиб берувчиларига айланди.

Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги ҳамкорлик

2005 йилги Андижон воқеаларидан кейин халқаро танқидлар остида Ўзбекистон Хитойни ишончли иттифоқчи сифатида топди. Бу давр Хитойнинг Ўзбекистон иқтисодиётига катта миқдорда сармоя киритиши билан ажралиб турди. Лекютинанинг сўзларига кўра, бу ҳамкорлик Ўзбекистоннинг барқарор иқтисодий ўсиши ва иқтисодий очиқликка интилиши фонида ривожланишни давом этади.

Хитойнинг 2023-йилги хорижий инвестициялар бўйича қўлланмаси Пекиннинг Ўзбекистонга қизиқишини тасдиқлайди. Масалан, унда меҳнат ва яшаш харажатлари пастлиги билан мамлакат жозибадор эканлиги таъкидланган. Шунингдек, “мамлакатдаги сиёсий вазият барқарор, жамоат тартиби таъминланаётгани, қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга риоя қилиниб, иқтисодиётни ривожлантириш учун қулай ички муҳит яратилгани” қайд этилган.

Бугунги кунда Хитой Ўзбекистонда муҳим иқтисодий ўйинчи ҳисобланади. 2023-йил охирига келиб Ўзбекистоннинг Хитойдан қарзи 3,775 миллиард АҚШ долларини ташкил этади, бу мамлакат умумий ташқи қарзининг 13 фоиздан сал камроғини ташкил қилади. Маълумки, 2022 йилга келиб ХТБ ушбу қарзнинг 2,2 миллиард АҚШ долларига эга бўлиб, у Ўзбекистоннинг учинчи йирик кредиторига айланди. Статистика агентлиги маълумотларига кўра, Хитой 2023-йилда ҳам Ўзбекистоннинг асосий савдо шериги бўлди.

Хитой тараққиёт банкининг кредитлари нимага сарфланади?

Йигирма йил давомида Ўзбекистонда молиявий мажбуриятлар учун асосий сектор саноат, тоғ-кон саноати ва қурилиш (63,3%) бўлди, бу соҳа минтақадаги энг йирик лойиҳа – Марказий Осиё-Хитой газ қувури ва Олтин Йўл суюқёқилги заводини ўз ичига олади. Иккинчи йирик сектор бу асосан Боэинг ва Аирбус самолётларини сотиб олиш билан боғлиқ бўлган транспорт ва сақлаш соҳаси. Учинчиси – энергетика соҳаси. АидДата Хитой инфратузилмани яратаётганини, қураётганини ва асосан табиий ресурслар лойиҳаларига сармоя киритаётганини тасдиқлайди.

Телекоммуникация соҳаси пул жиҳатидан кичик бўлса-да, бу ҳам муҳимдир. ХТБ 2007 йилда Ўзбекистонга сармоя киритишни бошлади ва “Ўзбектелеком”га 15,5 миллион АҚШ доллари миқдоридаги биринчи кредитни берди.

Бир йил аввал банк Тожикистонга ТК Мобиле уяли алоқа компаниясини ривожлантириш учун 70 миллион доллар ва Қирғизистон телекоммуникация компаниясига 6,6 миллион доллар ажратган эди.

Хитой компаниялари учун махсус шароитлар

АидДата компаниясининг 129 мамлакатдан 1650 ҳукумат раҳбарлари иштирокидаги сўнгги сўровига кўра, уларнинг Хитой билан ҳамкорликни ривожлантириш бўйича умидлари кўпинча Пекиннинг амалий шартларига мос келади – кўпроқ доллар ва камроқ сиёсий шартлар, лекин шаффофлик, имконият ва сифат паст. Иккала томоннинг шаффофлиги пастлиги сабабли, кредит шартлари бўйича омма учун очиқ ҳужжатлар деярли йўқ. Биз Ўзбекистон Миллий банки ва Ўзбекистон Инвестициялар вазирлигига сўровлар юбордик, аммо жавоб олмадик. Шунинг учун биз қўшни давлатлар тажрибасига таяниб, Қирғизистон ва Тожикистон журналистлари билан ҳамкорликда Хитой Ўзбекистонга қандай шартларда кредит бераётганини аниқлашга ҳаракат қиламиз.

Ўзбекистон банклари ассоциациясининг 2015-йилда ХТБ кредит линиясининг ўзига хослиги тўғрисида эълон қилинган маълумоти шуни кўрсатадики, у ускуналар импорти бўйича шартнома қийматининг 85 фоизигача қоплайди, бироқ ушбу ускунанинг камида ярми Хитойдан сотиб олинган бўлиши керак. Кредитнинг минимал миқдори – 100 000 АҚШ доллари, максимал миқдори кўрсатилмаган. Лойиҳанинг имтиёзли муддати икки йил, кредитнинг умумий муддати эса саккиз йилга етиши мумкин. АидДата шунингдек, аксарият лойиҳалар хусусий ва давлатга қарашли Хитой компаниялари томонидан амалга оширилаётгани ҳақида хабар беради. Берлиндаги  “Cарнегие Руссиа Эурасиа Cентер” ходими Темур Умаров “Хитой кредитлари кўпинча қўшимча шартлар билан боғлиқ, масалан, маҳаллий лойиҳалар учун Хитой компанияларидан фойдаланиш мажбурияти, бу эса қарз олувчи учун контрагентларнинг чекланганлиги хавфини туғдиришини” таъкидлайди.

Худди шундай кредит шартлари Тожикистонда ҳам амал қилади. Энг муҳими, имтиёзли кредитлар эвазига сотиб олинган техникаларнинг ярмидан кўпи Хитойда ишлаб чиқарилган бўлиши керак. Эксперт Паирав Чоршанбаевнинг қайд этишича, Тожикистонда кредит беришнинг асосий шартларидан бири бу лойиҳани Хитой компанияси томонидан амалга оширишдир. Инфратузилма лойиҳаларини қуришда пудратчилар Хитой технологияси ва ускуналарини ўрнатадилар, эҳтиёт қисмлар эса Хитой ишлаб чиқарувчиларидан харид қилиниши керак. Чоршанбаевнинг таъкидлашича, бу шартлар Хитой учун қулай, аммо мезбон мамлакат учун унчалик фойдали эмас, чунки рақобатнинг йўқлиги умумий сифатга таъсир қилиши мумкин.

Бундан ташқари, Тожикистон Республикаси Ҳукуматининг 2012-йил 30-майдаги 252-сонли қарори 6.5-бандида Тожикистонда Душанбе-Кулма йўлини қайта тиклаш лойиҳаси бўйича ишлаётган хитойлик пудратчилар солиқлар, жумладан,  актсиз солиғи, фойда ва даромад солиғи чет эл валютасида тўланган иш ҳақи, божхона тўловлари, ҚҚС тўлашдан озод қилинганлиги қайд этилган. Бу эса бундай келишувнинг Тожикистон учун қандай фойдаси борлиги ҳақида саволлар туғдиради.

Ресурслар бўйича қарз шартномалари

Марказий Осиё-Хитой газ қувури лойиҳаси учун ХТБ ва Хитой банки томонидан ажратилган кредитларни газ сотиш орқали қайтариш режалаштирилган. Лексютинанинг таъкидлашича, Хитой муҳим инфратузилмани бошқариш ҳуқуқи ёки ресурсларни ривожлантириш учун лицензиялар олиш каби пул бўлмаган шаклда қарз олишга қарши эмас. Масалан, 2019 йилда Хитойнинг ТВEА компанияси Тожикистондаги Юқори Қумарг ва Дуоба олтин конларини ўзлаштириш ҳуқуқини аввал Душанбе-2 иссиқлик электр станцияси қурилишига сарфланган маблағлар эвазига олди.

Буни қирғиз сиёсатчиларининг баёнотлари ҳам тасдиқлайди. 2021-йилда Президент Садир Жапаров, 2022-йилда эса Бош вазир Оқилбек Жапаров Хитой олдидаги қарзлар қайтарилмаган тақдирда стратегик объектлар устидан назорат Хитойга ўтишини билдирган эди. 2011-йилда Хитойга 1158 квадрат километр ҳудудини берган Тожикистон тарихини ҳам эслаш жоиз.

Коррупция схемалари

Хитой банклари ва компаниялари билан ҳамкорлик қилишнинг яна бир хавфи коррупцион схемаларга алоқадорликдир. 2021 йилда ХТБ коррупцияга қарши кампания марказида бўлди, бу тўққизта юқори лавозимли раҳбарнинг ишдан бўшатилишига олиб келди. Ўтган сентябрь ойида ХТБ собиқ вице-президенти Чжоу Тсиню 5 миллион юан (712 минг АҚШ доллари) миқдорида пора олганини тан олди.

Қирғизистонда Хитой компаниялари билан боғлиқ коррупция ҳолатлари ҳам кўп бўлган. Масалан, Хитойнинг ТБEА Cо., Лтд. компанияси томонидан Бишкек иссиқлик электр станциясини реконструкция қилганидан сўнг Қирғизистонда бир қанча мансабдор шахслар, жумладан, собиқ бош вазирлар Сапар Исоқов ва Жантўро Сотибалдиевга нисбатан “Коррупция” ва “Хизмат ваколатини суиистеъмол қилиш” моддалари бўйича жиноий иш қўзғатилди. Бош прокуратура давлатга етказилган зарарни 111 миллион долларга баҳолаган. Исақов, шунингдек, ТБEА манфаатларини лобби қилишда айбланган ва кейинроқ собиқ президент Алмазбек Атамбаевга қарши айбловлар илгари сурилган. Бундан ташқари, 2018-йилда “Шимол-Жануб” йўли лойиҳасини амалга оширувчи CРБC компанияси қурилиш харажатларини километрига 3 миллион АҚШ долларигача оширганликда, 2021-йилда эса Қирғизистон Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси компания нархларни 123 АҚШ долларига оширганлигини гумон қилган.

Хулосалар

Ўтган йигирма йил ичида Хитой Тараққиёт банки томонидан Ўзбекистонга берилган катта ҳажмдаги кредитлар мамлакатнинг узоқ муддатли истиқболига оид хавотир ва саволларни уйғотди. Марказий Осиёда Хитой томонидан молиялаштирилган лойиҳаларнинг муҳим қисмини Хитой ускуналари ва хизматларидан фойдаланишни талаб қилиш маҳаллий иқтисодий манфаатлар ва технологик автономияларни чеклаши мумкин. Агар қарзларни тўлаш имкони бўлмаса, стратегик активлар устидан назоратни йўқотиш хавфи юқори, буни қўшни мамлакатлардаги ўхшаш вазиятлар кўрсатмоқда. Ниҳоят, бундай йирик молиявий операцияларда коррупция потенциали ривожланишнинг мўлжалланган фойдасига путур етказиши мумкин.

Анастасия Галимова

Юра Парк

Наврўз Каримов

Қирғизистонлик аноним муаллиф