Ўзбекистонда инклюзив рекрутинг қандай бўлиши керак

Давлат органлари томонидан ногиронлиги бўлган шахсларни ишга жойлаштириш зарурати тушунилмаслиги, фуқаролик жамиятининг тарқоқлиги, ишламайдиган квоталар – Ўзбекистонда инклюзив рекрутинг, яъни ишга қабул қилишда ана шундай муаммолар мавжуд. Имконияти чекланган кишиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Sharoit Plus  ташкилотида лойиҳаларга раҳбарлик қилаётган тадқиқотчи Дилмурод Юсупов билан вазиятни муҳокама қилдик.

Ўзбекистонда ногиронлар иш топишда ҳамон қийинчиликларга дуч келмоқда. Мавжуд ишга қабул қилиш платформалари кўпинча ногиронлиги бор кишилар учун иш мавжуд эмас. Ish Plus портали уларга мос иш топишда ёрдам бериш орқали бу муаммони ҳал қилади.

– Лойиҳа жамоатчилик томонидан қандай қабул қилинди?

– Жуда яхши қабул қилинди. Умуман олганда, лойиҳа фақат Тошкентда экани бўйича кўп шикоятлар бўлди. Вилоятлардан кўпчилик бу борада шикоят қилди. Sharoit Plus – бу  ногиронлиги бор кишиларнинг жамоат бирлашмаси. Яъни, бу лойиҳани ногиронлиги бор кишилар амалга оширяпти. Бу маблағлари бор ва бир кунда Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида дарҳол лойиҳаларни ишга тушира оладиган давлат органи эмас.

Бунинг учун вақт керак, чунки биз ҳали ҳам ушбу лойиҳани синовдан ўтказмоқдамиз, биз уни ўзгартиряпмиз, портал устида қўшимча ишлаяпмиз, мобил илова яратяпмиз. Яъни платформа такомиллаштирилмоқда. Муаммо шундаки, умуман вилоятларда иш кам, яъни қандай бўш иш ўринларини эълон қиламиз, масалан, Қашқадарё вилояти Қамаши туманида қандай вакансияни эълон қилишимизни билмайман. Чунки у ердан одамлар, ногиронлиги бор кишилар Тошкентга боради, кўпчилиги эшитиш қобилияти паст одамлар, вилоятлардан Тошкентга келишади, масалан автотураргоҳларда, ётоқхоналарда ишлаш учун. Яъни, ички миграция жуда кучли, чунки ҳудудларда иш йўқ.

Умуман олганда, шикоятлар ногиронлиги бор кишилар томонидан билдириляпти, аммо биз бу борада ишлаяпмиз. Тўғрисини айтсам, ногиронлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида фаолият юритаётган бошқа нодавлат нотижорат ташкилотлари билан ҳамкорликда ишлаймиз, деб ўйлагандим, чунки бу ҳамкорликдаги иш бўлиши керак. Ўзбекистонда ногиронлар уюшмасининг бўлимлари мавжуд. Балки ҳудудларда ўз филиалларимизни очишимиз шарт эмасдир, чунки у ерда ассоциациянинг бўлимлари бор ва у ерда координатор ёллашингиз мумкин, уюшманинг бюджети бор, шундай экан, нега ассоциация билан биргаликда ишламаслигимиз керак? Бошқа ташкилотлар ҳам биз билан ишлаши мумкин, биз бу платформани фақат Sharoit Plus лойиҳаси сифатида тарғиб қилмаймиз. Бу йўналишда кўпроқ ташкилотлар иш олиб борса, янада катта натижаларга эришган бўлардик.

Ушбу лойиҳада биз кўпроқ рекрутинг агентлиги каби фаолият кўрсатамиз. Биз ижтимоий ходим эмасмиз, психолог ҳам эмасмиз, биз шунчаки икки оламни боғлаймиз, холос, ва ишимиз шу ерда тугайди. Аммо кейин ногиронлиги бор кишининг иш жойига мослашишини тушунадиган ва меҳнатни қўллаб-қувватлайдиган ижтимоий ходим ёки касбий психолог иштирок этиши керак.

Фуқаролик сектори ўртасида катта тарқоқлик мавжуд. Ва умуман олганда, жамиятдаги ҳар қандай альтруистик кўринишлар шубҳали нарса сифатида қабул қилинади, чунки бу ерда ҳамма жон сақлаш билан шуғулланади, ҳар ким ўзини ўйлайди. Айниқса, давлат идоралари нима учун бундай қилаётганимизни тушунмаяпти.

–  Лойиҳа ишга тушганидан кейин қандай ўзгаришлар юз берди?

– Лойиҳамиз бошланганидан сўнг, Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги, ҳозир Бандлик ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги ўз порталини ишга туширди, унда ногиронлиги бор кишилар учун бўш иш ўринлари ҳам кўрсатилди, лекин, афсуски, у тез-тез янгиланмайди. Бизники ҳар куни янгиланади.

Бошқа ишга қабул қилиш агентликлари ногиронларни ишга жойлаштиришдан унчалик манфаатдор эмас. Мисол учун, эшитиш қобилияти паст бўлган одамлар учун бўш иш ўрни имо-ишора тилига таржима қилиниши керак. Биз ушбу таржимани видео форматда амалга оширяпмиз, яъни веб-порталимиз шунга ихтисослашган, чунки у ногиронлар учун махсус хизматларни кўрсатади, келажакда аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари учун ҳам бўш иш ўринларини тақдим этишни режалаштирганмиз.

Энди биз “ёлғиз оналар ёки ногирон болаларнинг ота-оналари” тоифасини очдик ва ОИВ билан яшайдиган одамларни ҳам киритишни режалаштиряпмиз.

Адвокациясиз, иш берувчиларнинг фикрини ўзгартирмасдан, бандлик борасидаги мақсадларимизга эриша олмасдик. Биз ҳар йили ўтказиладиган тадбир – бу инклюзив бизнес-форум бўлиб, ногиронлиги бор кишиларни ишга жойлаштириш бўйича муваффақиятли тажрибани кўриб, ўз фикрини ўзгартирадиган иш берувчиларни таклиф қиламиз. Яъни, мавжуд ишга қабул қилиш платформалари аввалгидай сақланиб қолган, лекин хусусий сектордаги иш берувчиларнинг фикрлашида, менталитетида ўзгаришлар сезиляпти. Safia Bakery қандолатчилик тармоғини мисол сифатида келтириш мумкин. Улар форумда қатнашганларидан сўнг, мен билан унинг кадрлар бўйича координатори боғланди, у компания ногиронларни ишга жойлаштиришдан манфаатдор эканини айтди. Яъни, агар биз ушбу форумни ўтказмаганимизда, бозорда мавжуд бўш иш ўринларини шунчаки эълон қилганимизда, хусусий сектор билан бу даражада ҳамкорлик бўлиши мумкин эмас эди.

Муаммо ногиронлиги бор кишиларда эмас, балки иш муҳитидан фойдаланиш имконияти йўқлиги ва ишга ёллашда ногиронлик асосида камситишдадир. Биз бу нарсаларга қарши курашамиз.

Қолаверса, тарғибот-ташвиқот ишларининг ютуқларидан бири ногиронлар ёрлиғининг ногиронлиги бўлган шахслардан олиб ташлангани бўлди. Бу ҳам лойиҳанинг ютуқларидан бири, деб ҳисоблайман, чунки ҳар бир инсон меҳнат қила олиши керак, чунки меҳнат қилиш ҳуқуқи Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилган.

– Демак, компаниялар лойиҳангизнинг қанчалик фойдали эканини кўрган ва улардан бири ҳозир лойиҳа ходимлари учун гонорар харажатларини тўлаяпти, шундайми?

Ҳа, шундай. Ушбу компания директори олдимизга келди, лойиҳамизни кўрди ва ёрдам беришни хоҳлаётганини айтди, чунки ташкилотлар ҳомий излаб унга тез-тез мурожаат қилишади, бу хайрия моделига ўхшайди. Мамлакатда ногиронлиги бор кишиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар жуда кам.

Ушбу ташкилот директори бундай сўровлардан чарчаганини ва бир марталик ёрдам беришдан маъно кўрмаётганини, балки узоқ муддатли самарани кўришни исташини айтди. Шунингдек, у хайрия ёрдамларини бундай тақсимлашда коррупция омили мавжудлигини ҳам таъкидлади. Унинг учун лойиҳамизни – ногиронлиги бор координаторларни қўллаб-қувватлаш самаралироқ бўлди, чунки улар кейинчалик бошқа ногиронларни иш билан таъминлашда ёрдам беради.

Биз ушбу компания билан ўзаро англашув меморандумини имзоладик.

Ҳозир биз Praxis+ ижтимоий корхонаси орқали пуллик консалтинг хизматларини кўрсатишни бошладик. У орқали биз хусусий компаниялар учун инклюзив рекрутинг хизматларини тижоратлаштирамиз. Биз иш жойини мослаштириш бўйича тренинглар ўтказамиз, иш берувчиларга ногиронларни иш билан таъминлаш, қонун ҳужжатлари бўйича ўз мажбуриятларини бажариш юзасидан маслаҳатлар берамиз, 3 фоизлик квота бор, унга кўра камида 20 киши иш билан таъминланган корхона бу фоиз ногиронлар учун ажратилиши керак.

Биз Safia Bakery компаниясини бизнес учун позицияламоқчимиз, шунда бошқа компаниялар корпоратив ижтимоий масъулият ҳақидаги маълумотни кўриб, инклюзив ишга ёллашни кучайтириши мумкин, биз бу занжир бўйлаб таъсир қилишига ишонч ҳосил қилишни хоҳлаймиз. Шундай қилиб, бошқа компаниялар ҳам бизнинг ишга ёллаш хизматларимизни сотиб олишни бошлайди.

Бу мураккаб иш бўлиб, унда сурдо таржимони ишлайди, резюмелар таҳлил қилинади, ариза берувчи билан психологик суҳбат ўтказилади ва у иш берувчи билан боғланади.

Биз ногиронлиги бўлган даъвогарлар учун барча хизматларни бепул қолдирамиз. Мақсадимиз – жамиятда ижтимоий ўзгаришларни амалга ошириш.

– Ушбу лойиҳа ғояси қандай пайдо бўлган?

Буларнинг барчаси менинг тадқиқотларимнинг бир қисми сифатида, мен ногиронлиги бўлган одамлардан тадқиқотим уларга амалда қандай фойда келтириши ҳақида кўплаб саволларни берганимда бошланди. Фаолиятимдан одамлар фойда олиши зарурлигини англадим. Биз лойиҳани пандемия даврида бошлагандик ва ижтимоий ҳимояни кучайтириш учун Sharoit Plus компаниясидан БМТнинг кичик грантини олган ҳолда биринчи онлайн хизматларни тақдим эта бошладик.

Лойиҳанинг асосий таркибий қисми бу веб-сайт бўлиб, бизга ногиронлиги бор кишилар фойдаланиши учун имконли бўлган онлайн платформа зарур эди. Бироз вақт ўтгач, биз икки йўналишда ишлаш кераклигини англадик: иш берувчи билан ҳам, ариза берувчи билан ҳам.

Дастлабки мақсадимиз ногиронлиги бор кишилар учун мавжуд бўлган 500 та бўш иш ўринларини эълон қилишдан иборат эди, бу индикатор эди.

Муаммо шундаки, уч фоизлик квота бўйича касблар рўйхати очиқ эмасди. Меҳнат биржасида бу маълумотлар бор эди, аммо уни олиш қийин эди. Биз ушбу маълумот ҳамма учун очиқ бўлиши керак деган қарорга келдик. Биз бир оз изланиш олиб бориб, бу квота умуман ишламаслигини тушундик.

Ушбу рўйхатлар билан боғлиқ муаммо шундаки, бўш иш ўринлари ҳақидаги батафсил маълумотлар ушбу рўйхатда йўқ эди. У ерда фақат ташкилот ва ногиронлиги бор кишилар учун бўш иш ўринлари сони кўрсатилган. Бўш иш ўринларининг кўпчилиги кўргазма учун яратилганини тушундик: фаррошлик, қоровуллик, 600 минг сўм, 500 минг сўм маошлари бор эди.

Шундай қилиб, биз лойиҳа кўрсаткичи сифатида бўш иш ўринлари сонига таянишга ҳожат йўқлигини, балки унинг самарадорлигини кўрсатадиган кўрсаткич – иш билан таъминланганлар сони эканини англадик.

Биз Тошкент шаҳридаги меҳнат бозори бўйича тадқиқот ўтказдик, унда 1000 га яқин иш берувчини ўргандик. Тадқиқот шуни кўрсатдики, кўпчилик ҳатто 3 фоизлик квота мавжудлиги ҳақида ҳам билмас экан, ногиронлиги бор кишиларнинг аксарияти қайси соҳаларда ишлаши мумкинлигини ҳам тушунмайди.

– Лойиҳани қандай илгари сурдингиз?

Бизда яхши кўнгиллилар жамоаси бор, тадбирларимизга ОАВни таклиф қилдик, шуннигдек лойиҳанинг Телеграм мессенжерида канали бор. Мен ўзим ҳам тез-тез таҳлилий мақолалар ёзаман. Яъни, бизнинг ишимиз кенг қамровли – у хизматлар кўрсатишни ҳам, адвокацияни ҳам ўз ичига олади.

Асосий кўрсаткич иш билан банд ногиронлиги бор кишилар сони. Лойиҳа доирасида Тошкент шаҳрида уч юз нафардан ортиқ имконияти чекланган киши иш билан таъминланди. Ҳозир Ижтимоий таъминот агентлиги лойиҳага қизиқиш билдирмоқда ва биз уни республиканинг бошқа ҳудудларида ҳам йўлга қўйишни режалаштирганмиз.

Иш берувчиларнинг ногиронлиги бўлган даъвогарларга бўлган муносабати ўзгарган-ўзгармаганлигини баҳолаш жуда қийин, аммо биз инклюзив ишга қабул қилиш томон кичик қадамлар билан ҳаракат қиляпмиз. Британия Кенгаши инглиз тилини биладиган имконияти чекланган имтиҳон олувчиларни ишга қабул қилишни бошлади. Улар бизнинг маслаҳат хизматларимизга қизиқиш билдирмоқда. Агар дастлаб бу халқаро ташкилотлар бўлган бўлса, энди маҳаллий компаниялардан консалтинг хизматларига сўровлар пайдо бўлмоқда.

Ишга жойлашгандан сўнг, ногиронлиги бор кишиларнинг 35% га яқини маълум сабабларга кўра ўз ишларини тарк этишган: иш жойида тушунмовчилик бўлганми ёки мослашиш даражаси паст бўлганми, биз ҳозир бу сабабларни ўрганяпмиз.

Бошқа мамлакатларда инклюзив ишга қабул қилиш тажрибаси

Австрияда давлат иш жойларини мослаштириш учун грантлар ажратади, солиқ имтиёзлари ва субсидиялар беради. Хитойда ногиронларнинг 20% ​​дан ортиғини ишга ёллаган иш берувчилар субсидиялар олади.

Японияда ақли заиф одамлар меҳнат шароитларини тиклайдиган 8 ҳафталик ишга тайёрланиш курсларида қатнашади. Оддий топшириқларни бажариш орқали ақлий заиф одамлар иш учун мотивация, ижтимоий мулоқот ва бошқа кўникмаларни ўрганишади.

Бундан ташқари, иш берувчилар ишга қабул қилиш жараёнида юзага келадиган муаммоларни ҳал қилиш бўйича маълумот олади.

Ҳар йили иш берувчилар учун маълумот тўплаш ва ногиронларни ишга олиш стратегиясини тушуниш учун чет элга саёҳатлар ўтказилади.

Шунингдек, инклюзив ишга қабул қилиш ва бандликни таъминлаш мақсадида иш берувчилар ўртасида иш жойларини зарур жиҳозлар билан таъминлаш бўйича танловлар ўтказилмоқда. Иш берувчилар бошқа иш берувчилар ўртасида хабардорликни оширишга ёрдам берадиган нашрлар орқали иш жойини яхшилаш мисоллари билан ўртоқлашади.

Ногиронлиги бўлган беш нафардан ортиқ ходимга эга компанияларда ушбу ходимларга мослашишга ёрдам бериш учун гуруҳлар тузилади.

Дана Опарина