Ўзбекистонда қайси рус тилини тақиқлаш керак ёки жаноб Қудратхўжа: президент Кеннедига ким ўқ узган?

Ахир, эҳтирослар сусайганга ўхшаган эди, муҳокама барҳам топди, лекин йўқ, яна кимдир Ўзбекистонда «рус тили ва рус тилида сўзлашувчиларнинг ҳуқуқлари поймол қилинаётгани» ҳақидаги фантазиялардан кимникидир қичимоқда. Тўқималар учун сабабларни излаб, улар Интернетни кезиб чиқишади ва унда ўзларининг нео-имперлик таҳдидларини тасдиқлаш учун янги ва муҳим ҳолатларни топа олмай, ўзининг мустаҳкам миллатлараро тотувлик ва бағрикенглик анъаналари билан машҳур мамлакатда миллатчилик ҳақидаги эски эртакларни юзага келтирадилар. Ва бу қўркитгичлар ҳам алоҳида жамоат арбобларига, ҳам юртдошларимизнинг турли ижтимоий гуруҳлари ва тоифаларига психологик босим воситаси сифатида фойдаланилади.

Мамлакатнинг ахборот ва маданий маконини ҳар доим ҳам конструктив бўлмаган ташқи таъсирлардан сақлашни тарғиб қилувчи айрим медия шахсларнинг гапларида гўёки Ўзбекистоннинг  оғзаки безаклар билан безалган “миллий хавфсизлигига таҳдид” ҳақидаги апокалиптик мифологиялар тўпламлари уларга ҳамроҳ бўлади.

Телевидение соҳасидаги “тил номутаносиблиги”ни қайта кўриб чиқиш тарафдори бўлган А.Қодиров билан ҳам шундай бўлди, давлат тилини ўрганишга эътибор қаратмайдиган маҳаллий ўзбекистонликлар ҳақида гапирган Ш.Қудратхўжага ҳам муносабат шундай бўлди. Бу ўз-ўзидан, турли контекстларда турли хил вазиятлар, аммо «рус дунёси» апологларининг уларга муносабати моҳиятан бир хил. Рус тилининг тарқалиши ёки қўлланилишини чеклашга бўлган ҳар қандай уринишлар улар томонидан миллатчиликнинг намоён бўлиши сифатида талқин қилинади. Шу билан бирга, улар бундай уринишлар ёки ташаббусларга сабаб бўладиган омилларни эътиборсиз қолдирадилар.

Ўзбекистон тарихида рус тилининг аҳамиятини ортиқча баҳолаш қийин. Маълум тарихий-сиёсий шароитлар туфайли шўролар даврида миллатлараро мулоқот тили бўлиб хизмат қилган, у орқали ўзбек тили ва бошқалар! ёшлар илм-фан, маданият ва санъатнинг замонавий ютуқлари билан яқиндан танишдилар. Тўғриси, бизда Сервантесни испан тилидан ўзбекчага таржимонларимиз йўқ эди, лекин русчадан ўзбекчага таржимонларимиз бор эди. Айтганча, бу ҳам тизимнинг нархи. Афсуски, рус тилининг воситачи, МДҲдаги халқлар ўртасидаги ўзига хос маданий кўприк вазифаси сўнгги йилларда русийзабон аудиторияни қамраб олган ва рус тилидаги медиа муҳитида ҳукмронлик қилаётган контент туфайли аста-секин йўқолиб бормоқда. .

Нима демоқчиман? Айтинг-чи, Ўзбекистонда қайси замонавий рус ёзувчиси кўпроқ танилган? Дмитрий Глуховскийми ёки Захар Прилепинми? Тўғри. Улардан биринчисининг 37 тилга таржима қилинган бестселлерлари ҳақида биз хоҳланилгандек кўп эшитолмадик. Лекин иккинчи муаллиф Ўзбекистонда кенг танилган, лекин умуман унинг адабий асарлари туфайли  эмас. Ёки айтинг-чи, иккита ТВ-Киселевдан қайси бири бизнинг мамлакатимизда қулайроқ? Эвгений ёки Дмитрий? Қайси Олга яхшироқ танилган? Бергголтс ёки Скабеева? Қайси бирининг овози бизга кўпроқ етиб келади? Ёшларимизга кимнинг фикрлари кўпроқ таъсир қилади? Уларнинг дунёқараши ва ахлоқига? Бўлаётган воқеаларга муносабат? Ўзбекистондаги умумий ижтимоий-психологик иқлимгачи?

Сизнинг фикрингизни билмайман, лекин менимча, улар бир тилда сўзлашувчилар бўлиб, улар турли тилда гаплашади ва ёзади. Агар бу тил бир ҳолатда юксак маданият, ўзаро ҳурмат ва умумий маънавий қадриятлар тили бўлса, иккинчисида нафрат, зўравонлик, шовинистик такаббурлик тилидир. Айтинг-чи, бугунги кунда Ўзбекистонда қайси ватандошларим кўп? Бунин ва Пастернакни ўқиганларми? Ёки ўзларининг студия «мутахассислари» билан гапирадиган Соловёв ва Шеининни тинглайдиганларми?

Яна бир бор: агар бир ҳолатда бу тинчлик, муҳаббат, меҳр ва ишонч тили бўлса, иккинчисида эса бу эътиборсизлик, такаббурлик, диктатура ва чет элликларга душманлик тилидир. Рус тилининг ушбу ўзига хос ранг-баранглигининг миллий медиа маконда ҳукмронлиги Ўзбекистоннинг илғор зиёлилари орасида асосли норозиликни келтириб чиқармоқда, улар бу тенденцияларни миллий ўзликни англаш ва жамиятнинг психологик ҳолатига таҳдид деб билмоқда. Мамлакатимиз миллий хавфсизлигига таҳдидлар айнан мана шу ерда ётибди, жаноб Б.Эргашев, давлат тилини ўрганишга чақириқлар ҳеч қачон ҳеч қаерда миллатчилик деб аталмаган!

Бу муаллиф ва унинг мақоласини эслаб қолганимиз туфайли мен бу ҳақда бироз батафсилроқ тўхталиб ўтаман: у “Қудратхўжа воқеасига”га бағишланган бўлиб, тизимли равишда 3 қисмга бўлинган. Улардан биринчисининг мазмунига кўп тўхталмайман. Зеро, “Амир Темур ғалабалари туфайли ягона рус давлатини шакллантириш учун зарур шарт-шароит яратилди”, деб айтишимиз мумкин ва “Олтин Ўрданинг мағлубияти Россия давлатчилигининг шаклланишига таъсир кўрсатган омиллардан бири бўлди” дейишимиз ҳам мумкин. Икки формуланинг бир-биридан қанчалик фарқланиши, айниқса талашувчан назариётчилар учун мунозарали масала. Гапирилишича, Иблис тафсилотларда … Айтганча, «Примитив тарғибот» деб номланган мақоланинг дастлабки қисми жуда ажойиб хулоса билан тугайди. Уни тўлиқ келтираман: “Примитив тарғибот баҳонасида тарихий объективлик қонунларини бузиш мумкин эмас. Бу тарихни «ўтмишга қайтарилган сиёсатга» айлантиради. Яъни, бугунги сиёсий мақсад ва вазифалар учун маълум гуруҳлар тарихдан ўта қўпол, примитив ва қўпол тарзда фойдаланиб, бугунги сиёсий мақсадга мувофиқлигини оқламоқда”.

Мен бунга кўшилмаслигим иложи йўқ! Мутлақо тўғри хулосалар! Муаллифни икки қўлим билан олқишлайман! Ачинарлиси шундаки, у бутун Ўзбекистон телеэкранлардан янграётган неоимперик фразеологиясидан норози бўлганида эмас, давлат тилини ҳурмат қилишга чақириқлар учун уни миллатчиликда айбламоқчи бўлганида.

Мақоланинг иккинчи бўлими янада баланпарвоз аталган: «Иқтисодий диверсия»! Оҳ, қанчалик биз камситишни ва ёрлиқ ёпиштиришга моҳирмиз!

Муаллиф Ш.Қудратхўжининг фикри Ўзбекистондан юқори малакали кадрларнинг чиқиб кетишига сабаб бўлиши мумкинлигидан хавотир билдирар экан, мамлакатимизга маълум ҳолатлар туфайли, масалан, IT технологияси соҳаси мутахассислар оқими кузатилаётганига эътибор бермайди. Айтмоқчи, юртимизга ташриф буюрган шифокорлар, муҳандислар, ўқитувчилар ишсиз қолмаяпти ва ҳеч ким уларни ўзбек тилини ўрганишга, Ўзбекистон тарихидан имтиҳон топширишга мажбурламаяпти, ҳеч ким уларга полиция рейдларини уюштирмайди ва уларни қўллари орқага букланган ҳолда ўрдаксимон юришга мажбурламаяпти. Агар улар биз билан бир хил рус тилида гаплашса, яъни имперлик буйруқомуз оҳангда эмас, балки ўзаро ҳурмат тилида гаплашса, биз уларни кўришдан хурсандмиз. Урушдан қочган ва зўравонликка рози бўлмаганларни уйингизда кутиб олиш эса урф-одатларимизга тўла мос келади. Агар улар орасида ўз устави билан бошқа бировнинг монастирига борадиган бундай одамлар бўлмаса, уларни ҳеч ким бу ердан ҳайдаб чиқармайди! Афтидан, Эргашев жаноблари ва уни бундай мақолалар учун тезислар билан таъминлаётганлар йўқ бўлган жойдан миллатчиларни қидираётганга ўхшайди.

“Охирги 30 йил ичида давлат бошқаруви тизимида титул миллатига мансуб бўлмаган вакиллари деярли қолмаган”, дейди у ғазаб билан. “Биз расмий ҳужжатлар айланишининг 100% ўзбеклашувини таъминладик”. Бунинг нимаси ёмон? Агар шундай бўлганда ҳам. Масалан, аксинча, менда “Давлат тили тўғрисида”ги қонун қабул қилинганига қарамай, биз ҳали 100 фоизга етмаганимизни ҳис қиляпман. Айтганча, уни ўзлаштиришга сайёҳлар ва релокантлар эмас, балки мамлакат фуқаролари чақирилди! меҳнат муҳожирлари эмас! Ва – яна! ВАТТАНДОШЛАРИМИЗ! Дунёнинг ҳеч бир жойида бу миллатчиликнинг кўриниши ҳисобланмайди! Бу ҳар қандай цивилизациялашган давлатда умумий консенсусга эришилган мутлақо табиий истакдир. Охир оқибат, Ўзбекистоннинг бу тоифага ўтиш вақти келди… Лекин гап кетаётган мақолада ўзбеклар орасида малакали кранчи, бухгалтер, технолог ва ҳоказолар йўқлиги –  бу бағрикенглик намунасими? Бу миллатчилик ва такаббурликнинг кўриниши эмас, шундайми? Бу нима деган гап? Биз бировнинг кўзида заррани кўрамиз, лекин ўзимизда шохчани кўрмаймизми? Кўрсатилган ва бошқа мутахассисликларда ишлайдиган минглаб малакали ватандошларига нисбатан бу унчалик тўғри бўлмаса керак…

Яна бир иқтибос: “Аммо бугун биз элита ичидаги маълум бир гуруҳ томонидан қўзғатилган кенг тарқалган миллатчиликнинг янги босқичини кўрмоқдамиз. Қудрахўжа жаноблари эса, менимча, бу гуруҳнинг жамоат майдонидаги вакилларидан бири”. Билмайман, масалан, Ўзбекистондан ташқарида маълум бир элита ичидаги гуруҳ томонидан қўллаб-қувватланаётган шовинизмнинг янги босқичини кўряпман. Жаноб Эргашев эса, менимча, бу гуруҳ вакилларидан бири, лекин аллақачон миллий жамоатчилик майдонида. Ш.Қудратхўжининг ибораси билан гапирадиган бўлсак, Б.Эргашевни “босқинчи” дей олмайсиз, чунки у бизнинг ватандошимиз, ўзбек тилида сўзлашса керак шекилли, шунингдек, “аҳмоқ” деб ҳам бўлмас, ахир у фан доктори. Лекин «фойдали…», унга нисбатан энг аниқ атама.

Акс ҳолда, у кимнинг ташаббуси билан мамлакат ҳукуматига “қаттиқ жавоб” ва “аввал авж олган ибтидоий миллатчилик ва ксенофобияга қарши ҳақиқий кураш” талаблари билан мурожаат қилмоқда? Ахир, у «бундай миллатчилик ғалаёнлари иқтисодий диверсия эканлигига» аминку?

Ўқувчи, ҳали тинкангиз қуримадими? Унда, давом этайлик. Нашрнинг учинчи ва охирги қисми ҳукмга ўхшайди: «Миллий хавфсизлик ва сиёсий барқарорликка таҳдид». Бу асарнинг олдинги қисмлари каби “… жаноб Қудратхўжанинг қилаётган иши миллатлараро адоват қўзғатмоқда”, “…Қудратхўжа жаноблари миллатга бўлинишни таклиф қилмоқда” ва ҳоказо каби парчаларга тўла.

Умуман олганда, ҳамма нарса зимдан хабар беришлар гуллаб-яшнаши даврининг энг яхши анъаналарига мос ишланган. Давом этамиз: “Бугун барчамиз глобал геосиёсий ва геоиқтисодий ўзгаришларнинг гувоҳимиз”. Мумкин, шундай. «Бир қутбли тизим парчаланмоқда, кўп қутбли дунёнинг шаклланиши учун асослар яратилмоқда». Балки. «Ва бу ўзгариш урушлар, турли интенсивликдаги ҳарбий тўқнашувлар, ўн минглаб қурбонлар фонида содир бўлмоқда.» Жумладан, тил маконини ҳимоя қилиш баҳонаси билан бошланган ва жаноб Эргашевнинг барча мумкин бўлган эътирозларига қарамай, бу олисдан туриб суверен давлатлар ишларига аралашиш орқали, деб, қўшимча қилган бўлардим.

“Ва бу ҳали бошланиши. Яқин 10-15 йил ичида дунё тинч бўлмайди”, – дея бизни қўрқитишда давом этади антиқа асар муаллифи. «Ҳеч ким бизга осон ҳаётни ваъда қилмайди.» Бўлмасамчи! «Ғарб ва ғарбий бўлмаган мамлакатлар блоклари ўртасидаги қаттиқ геосиёсий қарама-қаршилик гибрид урушнинг турли шаклларини қўллаган ҳолда янада кучаяди.» Бир дақиқа: унда сиз бунда тасодифан иштирок этмаяпсизми? Ўзбекистонда давлат тилини ривожлантириш манфаатлари вакилларига қилинган бу ҳужумлар яна ниманинг бир қисми бўлиши мумкин?

Уларни қўллаб-қувватлаш миллий хавфсизликка таҳдид солиши мумкин эмас. Қолаверса, давлат тили ва унинг ривожланиши ҳар бир мустақил давлатнинг миллий хавфсизлигини таъминлашнинг бутун тизимида тамал тоши ҳисобланади. Бу масалада кимнингдир манфаатларини кўзлаб ён бериш эса Ўзбекистоннинг давлат суверенитети тугатилишининг бошланишини англатади.

Айни пайтда жаноб Эргашев ЎзЖОКУ ректорини сиёсий ташвиқот, маърифатсизлик, провокация, миллатлараро адоват қўзғатиш, иқтисодий саботаж, миллий хавфсизлик ва сиёсий барқарорликка таҳдид солаётганликда айбламоқда. Шунчаки ректордан сўрамоқчиман: жаноб Қудратхўжа, президент Кеннедига ҳам сиз ўқ узганмисиз?

Бу иш ҳақида аллақачон гапирганимдан сўнг, мен унга яна қайтишим керак деб ўйламаган эдим. Шунга қарамасдан. Чунки Ўзбекистонда давлат тили ҳимоячиси сифатида ҳаракат қилаётганларга ҳужумлар тўхтагани йўқ, уларнинг баёнотлари ҳамон миллатчилик ва русофобия кўриниши сифатида талқин қилинмоқда. Юртимизда “рус тилини тақиқламоқчи”, деган гапни эшитсам, мен ўзим Б.Гребеншчиков, Ю.Шевчук, А.Макаревичлар қўшиқларида тарбияланган инсон сифатида кулгим келади. Менимча, уларнинг фантазияси ниҳоятда қашшоқ…

Шу боис, Ўзбекистон ҳеч қачон рус тилидан воз кечмаслигига ишонч билдиришга журъат этаман. Хўш, агар бу диктатура, зўравонлик, нафрат, хиёнат ва ксенофобия тили бўлмаса. Биз билан дўст бўлишни, ҳамкорлик қилишни ва мулоқот қилишни истаганлар бундай рус тилини унутишлари керак.

Раҳимжон Махкамов, публицист