Ҳамма гап тарифлардами? Ёки нега газ ва электр энергиясига тарифларни ошириш керак эмас

Аҳолига табиий газ ва электр энергиясини истеъмол қилиш ҳажмига қараб табақалаштирилган тарифларни жорий этиш ҳақидаги яна бир ғоя Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг “Ўзбекистон Республикасининг барча фуқаролари бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга ҳамда жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдир” деб айтилган18-моддасига тўғри келмайди.

Ҳукумат томонидан таклиф этилаётган чора аҳолининг айрим қатламлари учун имтиёзлар ҳақида эмас, балки соҳани молиялаштириш учун аҳолидан маблағларни олиб қўйишнинг яна бир усули ҳақида бўлиб, бунда активларни тақсимлаш, ўз омонатларига бўлган ҳуқуқлар ва бошқарувнинг шаффоф бўлмаган схемалари бўлган молиявий оқимлар кўп йиллар давомида мавжуд бўлиб келмоқда.

Ўзбекистон Конституциясини бузувчи ёндашув

Ҳозирча “истеъмолнинг ижтимоий меъёри” нима бўлиши ва ортиқча истеъмол учун жазонинг нархи қандай бўлиши кераклиги ҳақида баҳслашишдан тийилайлик. Шуни тушуниш жуда муҳимки, гап Энергетика вазирлиги ва нефт-газ саноати хайриячиларига тегишли бойликларни тақсимлаш ҳақида эмас, балки Конституцияга кўра, оқилона фойдаланиш керак бўлган миллий бойлик ҳисобланувчи ер ости бойликларини тақсимлаш ҳақида бормоқда.

Ўзбекистонда электр энергияси асосан табиий газни ёқиш орқали ишлаб чиқарилади (умумий қувватнинг 85 фоизигача), шунинг учун иккала тармоқнинг рентабеллиги ҳақида гапирганда, газни ишлаб чиқариш ва сотиш шартларини муҳокама қилиш зарур.

Улар аҳоли томонидан газ истеъмоли сўнгги беш йилда 30 фоизга ошганлигига бизни ишонтиришга уринмоқдаки, гарчи бу даврда аҳоли сони атиги 9,8 фоизга ошган. Маълум бўлишича, 5 йил ичида тежамкор қозонлардан фойдаланаётган хонадонлар сони сезиларли даражада кўпайган (шаҳар аҳолисининг камида ярми, яъни камида 7-8 миллион киши), шаҳарларда электрон smart газ ҳисоблагичлари ўрнатилган, қишлоқ жойларида газнинг тизимли равишда ўчирилиши боғлиқ шикоятлар кўп марта ўсди, аҳоли эса газ истеъмолининг сезиларли даражада ошишини сезмадими? Anhor.uz аввалроқ аҳоли томонидан газ истеъмоли, аслида, йилдан-йилга камайиб бораётгани ҳақида ёзган эди.

Шубҳасиз, аҳоли (шунингдек, бошқа истеъмолчилар) томонидан газ истеъмоли бўйича ҳеч қандай статистик маълумотлар аҳоли пунктлари бўйича прогноз ва ҳақиқий газ истеъмолини тақсимлаш тизими ўзгартирилмагунча ишончли бўлиши мумкин эмас. Мавжуд ҳисоблаш тизими манипуляциялардан ҳимояланмаган, бу эса баъзан ижро этувчи ҳокимият органлари учун ҳам, етказиб берувчилар учун ҳам фойдалидир.

Мамлакат энергетика мажмуасининг асосий муаммоси шундаки, 2018-йилдан бошлаб табиий газ қазиб олиш ҳажми йилдан-йилга камайиб бормоқда ва ҳозирда 2022-йил учун прогнозларга кўра 54,7 млрд.м3 ни ташкил этади. Лекин ҳукумат нисбатан арзон газ ишлаб чиқаришни кўпайтириш бўйича нималар қилинаётганини кўрсатиш ўрнига, аҳолини тарифларни кўтариш ва газга қунт билан тўлаётганлардан пул ундириш зарурлигига ишонтиришга уринмоқда. Шу билан бирга, қонунни четлаб ўтиб, амалда газ учун тўламаганлар ҳозир ҳам шундай қилишда давом этади.

Газ ишлаб чиқариш ҳажми пасайишининг асосий сабаблари

Биринчидан, газ саноатида ҳозир еттита йирик оператор мавжуд бўлиб, улардан олтитаси хориж назоратида (ва шу олтитадан фақат иккитасида Ўзбекистон давлат корхоналарининг улуши бор). Моҳиятан, бундай стратегик соҳани бошқариш хорижлик инвесторлар ва менежерлар қўлида, Ўзбекистон Иқтисодий ривожланиш ва қашшоқликни қисқартириш вазирлиги, Энергетика вазирлиги ва Молия вазирлигининг таъсири кам ёки умуман йўқ.

Хорижий инвесторларни Ўзбекистон ички иқтисодиёти муаммолари умуман қизиқтирмайди. Улар экспорт нархларининг кўтарилиши ва тижорат истеъмолчиларига сотиладиган газ нархининг кўтарилиши ҳисобига ишлаб чиқаришни қисқартиришдан кўрган зарарларини осонгина қоплашлари мумкин. Улар ҳатто юқорида тилга олинган вазирликларнинг “фидокорона” меҳнати туфайли Ўзбекистон эҳтиёжлари учун табиий газ етказиб бериш нормаларини ҳам қатъий тасдиқламаган. Инвестицион битимлар, маҳсулот тақсимоти бўйича шартномалар мавжуд бўлиб, уларга кўра, инвестор, биринчи навбатда, ўз сармоясини “ажратиб олади” ва газни мамлакат эҳтиёжлари учун жўнатиш, ҳужжатларга кўра, улар учун энг охирги нарса.

2018 йилда “Лукойл” ширкати Ўзбекистонни ўзи ишлаб чиқарган 600 миллион долларлик табиий газни ноқонуний олиб кетганликда айблаган машҳур жанжални ҳамма эслайди. Бунга сабаб мавсумнинг қизғин даврида “Ўзтрансгаз” тузилган шартномаларни бузган ҳолда, “Лукойл” томонидан ишлаб чиқарилган табиий газнинг бир қисмини Ўзбекистон истеъмолчилари фойдасига ўзлаштириб олгани. Лекин буни қоидага айлантириб бўлмайди, чунки чет эллик инвесторлар Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган табиий газни ички нархларда эмас, балки келишилган халқаро нархларда сотадилар.

Иккинчидан, еттита иштирокчи (газ қазиб чиқариш оператори) активларга эгалик қилиш (кимдир уларни деярли бепул олган), инвестиция қилиш (кимдир фақат қоғозга инвестиция қилади), ишлаб чиқариш, ташиш, сақлаш ва экспортга сотиш учун турли хил шартларга эга. Буларнинг барчаси эса ишлаб чиқариш ва эксплуатация қилишнинг табиий географик, тоғ-кон-геологик шароитлари билан боғлиқ эмас, балки асосан Ўзбекистон Иқтисодий ривожланиш ва қашшоқликни қисқартириш вазирлиги, Энергетика вазирлиги ва Молия вазирлигининг ҳар бир корхонага, ҳар бир тадбиркорга нисбатан турлича ёндашуви билан боғлиқ. Баъзилар ўзларининг газ қуйиш шохобчаларини очиш ва уларга келишилган нархлар асосида тўғридан-тўғри газ етказиб бериш ҳуқуқига эга, бошқалари эса йўқ. Баъзилар ишлаб чиқарилган газнинг бир қисмини экспорт қилиши мумкин, баъзилари эса экспорт қила олмайди. Табиийки, шу билан бирга, ҳамма аҳоли учун газни ички белгиланган нархларда сотишни жуда хоҳламайди, чунки ҳамма максимал фойда олишни хоҳлайди. Ҳатто ҳар бир инвестор (қазиб чиқариш компанияси) учун солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тузилиши ҳам ўзига хос хусусиятга эга.

Бундай шароитда мамлакатимиз аҳолисини белгиланган нархларда газ билан таъминлаш учун ҳар кимнинг имкониятлари ҳар хил, кимдир м3 учун 320 сўм нархига мос келади, кимдир м3 учун 460 сўм ёки 1200 сўмга ҳам ўз харажатларини қоплай олмайди.

Шуниси қизиқки, конлар кимгадир деярли бепул ва ҳатто фойдаланишга тайёр шаклда, яна энг истиқболлли тарзда  берилган, кимгадир эса бу майдоннинг бир қисмида қазилма бойликларга умидвор бўлган яланғоч дала қолди (яъни заҳираларни қидириш ва тасдиқлаш, лицензиялар олиш ва ҳоказолар учун катта инвестициялар талаб қилинади ва ҳ.к.). Кимдир мавжуд газ узатиш тизимларидан фойдаланади ва кимдир уларни ўзи яратиши керак. Кимдир “Ўзбекнефтгаз” компаниялари хизматлари учун арзимаган чақа тўласа, кимдир учун бу хизматлар ўн баробар қиммат туради.

Шу боис Ўзбекистон Иқтисодий ривожланиш ва қашшоқликни қисқартириш вазирлиги, Энергетика вазирлиги ва Молия вазирлиги томонидан соҳада шаффоф, тушунарли ва адолатли иш шароитлари ўрнатилган, дейиш мумкин эмас. Шу сабабли компанияларнинг тарифларни ошириш масаласига турлича ёндашув мавжуд. Тарифларни ошириш масаласини “Ўзбекнефтгаз” акциядорлик жамиятининг маҳаллий корхоналари қўллаб-қувватламоқда, аҳолига газ етказиб беришнинг асосий оғирлиги уларнинг елкасига тушади, чунки улар энг ноқулай шароитда. Аммо, қолганлари ҳам, гарчи уларсиз эркин нархларда етказиб беришни нархларда кўпайтиришлари мумкин бўлса ҳам, бу ғояга қарши эмаслар.

Учинчидан, саноатда мавжуд бўлган тарифлар билан ҳам етарли маблағ мавжуд ва бу кўпчилик ишлаб чиқарувчилар учун юқори рентабеллик даражаси билан маҳсулот таннархини қоплаш учун етарли. Аммо пул ишлаш имкониятлари ҳамма учун ҳар хил ва турли ўйинчилар ўртасидаги пул оқимлари нотўғри тақсимланади, чунки улар маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун ҳар хил шартларга эга. Ҳеч кимга сир эмаски, АГТКС (автомобиль газ тўлдирувчи компессор станциялари) эгалари бир неча баравар кам пул тўлайдилар, турли хил ҳийла-найрангларга мурожаат қилишади ва ўрнатилган ҳисоблагичларни четлаб ўтиб, ўрта босимли газ қувурларини бирлаштирадилар.

Тарифнинг ошиши нимага олиб келади?

Тарифларнинг оширилиши натижасида тармоқдаги яхши яшаганлар бундан-да яхши яшайдилар, ёмон яшайдиганлар эса ҳар доим тарифлар даражасига боғланиб қолишади.

Аҳоли реал даромадларини сезиларли даражада йўқотишда давом этади, аммо вазият ҳар йили такрорланиши мумкин. Ҳақиқий муаммо шундаки, алоҳида қазиб олувчи корхоналарнинг молиявий тақчиллиги саноатнинг фаолият тури сифатидаги умумий паст рентабеллиги билан эмас, балки тармоқдаги баъзилар оз сармоя киритган ҳолда кўп даромад олаётгани билан боғлиқ, бошқалари эса, қазиш билан боғлиқ ишлаб чиқариш, ташиш, сақлаш ва етказиб беришнинг асосий юкини ўз зиммасига олган ҳолда катта харажатлар тортишга мажбур (масалан, «Ўзбекнефтгаз»).

Бундай шароитда ҳукуматимиз бу оғир ва ўта оғриқли масалаларни муҳокама қилиш ўрнига, ечимни аҳоли томон бураяпти. Бироқ, бу саноатнинг асосий муаммоси – газ қазиб олишнинг қисқариши ва ички истеъмол учун ўсиб бораётган дефицитни ҳал қилмайди! Буларнинг барчаси халқни қашшоқликка маҳкум этади ва мамлакатда ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланишини сезиларли даражада пасайтиради.

Мутахассисларнинг фикрига кўра, чет эл мулкига ўтган газ конларининг 15 фоиздан камроғи амалда фойдаланилмоқда. Қолганлари турли сабабларга кўра ишлатилмайди. Қаердадир, техник регламентларнинг бузилиши, еро жинсларининг қулаши ёки ускунанинг ишдан чиқиши, қаердадир саводсиз бурғулаш туфайли босимнинг пасайиши туфайли газ оқимининг тезлиги қайтариб бўлмайдиган даражада йўқолган ва қаердадир, варварларча эксплуатация натижасида, потенциал конлар ишлаб чиқариш ҳажми бўйича ҳам, хизмат муддати бўйича ҳам бир неча марта камайди.

Жамият газ конлари ва ишлаб чиқариш қувватлари кимга тегишли эканлиги ва қайси асосда ишлаб чиқариш харажатлари ва саноатда молиявий оқимлар қандай шаклланаётгани, молиявий оқимларни ким бошқараётгани ва соҳага ишлатилган кўп миллиард долларлик инвестициялар қайси асосда қанчалик самарали бўлганлиги ҳақидаги маълумотлардан маҳрум  (масалан, GTL лойиҳасини олайлик).

Ҳисоботнинг нима учун «тўсатдан» газ ишлаб чиқариш шартлари ёмонлашгани ва саноатда рентабеллик пасайганлиги борасида илмий асосланган, экспертли муҳокамаси йўқ. Аҳолининг пули эвазига нажот излашга уринишлар ва газ ва электр энергияси истеъмолини рационга солиш бўйича априори талончилик қарорини исботлашга уринишлар шундан келиб чиқмоқда.

Ниҳоят, энг муҳими эса, тарифларнинг ошиши ҳеч қачон ишлаб чиқариш ҳажмининг ошишига олиб келмаган. Газ саноати зудлик билан ҳал қилиши керак бўлган асосий муаммолар эса иккита фактни акс эттиради: табиий газ ишлаб чиқаришнинг етишмаслиги (Энергетика вазирлиги томонидан эълон қилинган ҳажмлар (бу йил 54,8 млрд. м3) ҳеч қандай халқаро аудиторлик компанияси томонидан тасдиқланмаган ва бу ҳам фақат қоғозда бўлиши мумкин), ҳамда газни ишлаб чиқариш, ташиш, сақлаш ва етказиб бериш билан шуғулланувчи маҳаллий ва хорижий компаниялар фаолияти учун тенг бўлмаган операцион ва молиявий шарт-шароитлар.

Нима қилиш кераклигини жуда кўп ажойиб ғояларга эга бўлган соҳа мутахассислари ҳал қилишлари керак. Лекин негадир бу ҳукумат томонидан қарор қабул қилиш даражасига чиқмаяпти.

Абдулла Абдуқодиров,
Anhor.uz иқтисодий шарҳловчиси