Эълон қилинмаган уруш: қалбларимизни босиб олиш учун махсус амалиёт

Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритган 1991 йилдан бошлаб халқаро муносабатларнинг мустақил субъектига айланиб, нафақат мамлакатнинг табиий-географик ресурслари, балки сиёсий, иқтисодий, жумладан аҳолисининг маънавий ва ижтимоий-маданий ҳаёти, маънавий-маърифий масалаларида ҳам ўз қарашларига эга бўлган мамлакатларнинг манфаатлари объектига айланди. Шундай қилиб, мамлакат турли жаҳон кучларининг «гибрид уруши» майдони бўлиб қолди.

Муаллиф  эслатмаси: «Гибрид уруш» атамаси биринчи марта 2007 йилда Франк Хоффман (АҚШ Миллий Мудофаа Университети тадқиқотчиси) томонидан ишлатилган. «Гибрид уруш» – бу тизимли сиёсий, мафкуравий ва иқтисодий тажовузни амалга ошириш, асосий объектларни бошқариш тизимларига қўпорувчилик ва кибер ҳужумлар уюштириш, шунингдек, ўз ташвиқот зонасига бир мамлакат ёки мамлакатлар гуруҳини чуқур жалб қилиш. Бундай уруш сохта хабарларнинг тарқалиши, асоссиз фикрлар, сайловлар ва маданий-маърифий муҳитга аралашиш, дипломатик босимнинг анъанавий усуллари ва охирги чора сифатида уруш олиб бориш билан бирга келади.

Марказий Осиёнинг энг ривожланган давлатларидан бири бўлган Ўзбекистон дунёни ўз тушунчалари бўйича янгича тартибга солишга даъвогар мамлакатларда катта қизиқиш уйғотди. Ўзбекистоннинг табиий бойликлари, мамлакатнинг геосиёсий жойлашуви ҳам қизиқиш уйғотди. Шундай қилиб, Ўзбекистон том маънода мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ ҳар бири ўз мақсадлари сари интилувчи қудратли давлатлар ўртасидаги рақобат майдонига айланди.

Мақсадга эришиш усуллари

Биринчидан, мамлакат қуролли кучлари ва хавфсизлик кучларининг энг нуфузли вакилларини ўзаро тажриба алмашиш, ўқитиш, малакасини ошириш ва коррупцияга мақсадли жалб этиш бўйича турли дастурларни таклиф этиш орқали симпатия уйғотиш, уларга садоқат ва тобеликни шакллантириш, агентлик базасини шакллантириш;

Иккинчидан, энг иқтидорли ва фидойи зобитлар ва махсус хизмат ходимларини  обрўсизлантириш ва йўқ қилиш, бу муҳитда таъсир гуруҳини шакллантириш;

Учинчидан, ҳарбий мутахассисларга пора бериш, эскирган техникани олдириш, турли зиддиятли ҳудудлар яратиш, урушнинг эскирган моделларини (усулларини) жорий этиш ва ҳарбий машинанинг ўз таъсир орбитасини тарк этишига йўл қўймаслик орқали мамлакат мудофаа қобилиятини пасайтириш;

Тўртинчидан, экспорт салоҳиятини ривожлантириш, импорт ва экспортни диверсификация қилиш, шунингдек, халқаро бозорларга чиқишнинг янги йўлларини очишни назарда тутувчи мустақил ташқи сиёсат юритилишига йўл қўймаслик;

Бешинчидан, муайян тилни сақлаш ва ривожлантириш ғояси остида мамлакатни ўзининг мафкуравий, ташвиқот таъсири зонасига жалб қилиш ва ушлаб туриш, маълум бир тил ёки маданиятни ривожлантириш ғояси остида оммавий коммуникация воситалари орқали “яхшироқ дунё”нинг афзалликларини транслация қилиш;

Олтинчидан, давлат органлари ва юқори раҳбарлик лавозимларида таъсир кўрсатувчи агентлар, дипломатик йўллар орқали, иқтисодий ва сиёсий манфаатлар иллюзияларини яратиш, баъзан порахўр мансабдор шахсларни очиқдан-очиқ шантаж қилиш йўли билан уларнинг фойдасига ҳукумат қарорларининг қабул қилинишига тизимли таъсир кўрсатиш;

Eттинчидан, юқорида баён қилинган таъсир имкониятларидан тўлиқ фойдаланган ҳолда асосий инфратузилманинг табиий ресурсларини, биринчи навбатда, углеводород ресурсларини босқичма-босқич олиб қўйиш;

Саккизинчидан, бузғунчи иқтисодий сиёсат кўринишида мамлакатни ташқи қарзнинг ошишига олиб келадиган иқтисодий авантураларга жалб қилиш (иқтисодий ривожланишга нотўғри мақсадлар қўйиш, масалан, инфлятцяни нишонга олиш, зарар келтирувчи тармоқларни сақлаб қолиш, монополияларни ҳимоя қилиш учун бюджет субсидияларини кўпайтириш ва ҳ.к.).

Иқтисодий соҳада мамлакатнинг асосий табиий ресурслари ва бойликларини, биринчи навбатда, нефтьва газни, шунингдек, уларни қайта ишлаш маҳсулотларини ишлаб чиқариш, ташиш ва сотиш соҳасидаги назоратни ўз қўлига олиш энг муҳим вазифа ҳисобланади. Ишнинг бу қисми трансмиллий компанияларга катта даромад келтиради, улар расман империя сиёсатининг йўл бошловчилари бўлиб хизмат қиладиган бир нечта хусусий шахсларга топширилиши мумкин.

«Таъсир этувчи мамлакатлар» нинг барча махсус амалиётлари ҳукуматдаги ҳамкорликдан «манфаатдор» бўлиши керак бўлган асосий шахсларни аниқлашдан бошланади. Қоидага кўра, бундай арбоблар «таъсир мамлакати» томонидан назорат қилинадиган ҳудудлардаги кўчмас мулк ва бошқа активлар билан жалб қилинади. Шу боис, бизнеси бошқа мамлакатлардаги активлар билан боғлиқ бўлган, фарзандлари нуфузли хорижий олий ўқув юртларида таҳсил олаётган ва  ота-онасининг барча расмий даромадидан юз баробар кўп маблағ ҳисобига кун кечираётган мансабдор шахслар, давлат хизматчиларининг даромад манбаларини синчиклаб ўрганиш ва текшириш жуда муҳим.

Кейинги қадам – «таъсир мамлакати» томонидан амалга оширилган ҳаракатлар учун жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватлашни яратиш. “Таъсир мамлакати”га содиқ медиа-лойиҳалар тармоғини яратиш ва молиялаштириш ташкил этилмоқда, жамият онгига дунёнинг зарур қарашларини, таъсир гуруҳлари, ижтимоий тармоқларда ботлар ва троллар фабрикалари яратилмоқда.

Кейинчалик, ёшларнинг жаҳон меҳнат бозорига кириши учун имкониятлар остида «таъсир мамлакати» таълим стандартлари фаол жорий этилмоқда. Болалар ва ўсмирлар онгини “таъсир этувчи мамлакат” фалсафаси, тарихи ва тафаккур мантиқига мувофиқ шакллантирувчи мактабгача таълим муассасалари, умумтаълим мактаблари, лицейлар ва олий ўқув юртлари тармоғи яратилмоқда.

Шу билан бирга, жамиятда қарорлар мустақил равишда қабул қилинади, деган иллюзияни яратиш учун муайян ишбилармонлик ва шахсий фазилатларга эга бўлган айрим хусусий шахсларни олдинга олиб чиқиш мумкин. Айнан шу шахслар “жуда оддий бозор амалиётларини”ни амалга оширадиган ёки маданий-тарихий тадбирларни ўтказадиган банклар, инвестиция ва саноат компаниялари тармоғига эга бўлиб, “таъсир этувчи мамлакат”нинг инвестиция лойиҳалари ташаббускорлари ва давлат бош менежерлари бўлишади.

Энг яхши активларни танлаш

Мамлакатнинг энг жозибали активларини танлаш учун турли усуллар қўлланилади. Бундай амалиётларнинг босқичлари, қоида тариқасида, қуйидагилардан иборат:

1. Ўзбекистоннинг турли тармоқларидаги энг ликвид активларни ажратиб кўрсатиш;
2. Ушбу активларни ҳақиқатан ҳам давлат номидан бошқараётган раҳбарларни “таъсир этувчи мамлакат” иродасини бажаришга мажбурлаш мақсадида уларга пора бериш ёки уларни обрўсизлантириш ва шантаж қилиш;
3. Ушбу давлат корхоналари раҳбарлари зиммасига априор рентабелсиз, зарар кўриб ишлайдиган, лекин жуда катта маблағ талаб қиладиган, тайёр маҳсулот ва тушумларни тақсимлашнинг ноаниқ схемаси бўлган лойиҳаларни амалга оширишни юклаш;
4. Нафақат корхоналарнинг ўзини, балки етказиб бериш ва сотиш бозорларини, шунингдек, логистика манбаларини, масалан, нефть ва газ маҳсулотларини ташиш воситаларини, шу жумладан газ қувурларини турли усуллар билан давлатдан тизимли равишда тортиб олиш;
5. Монополистик шартларда Ўзбекистондаги истеъмолчиларга танланган активдан амалда “таъсир этувчи мамлакат”га ўтган хизматлар ёки товарларни сотиш.
6. Шундан сўнг “таъсир этувчи мамлакат”га ўтиб кетган корхоналар манфаатларини ҳимоя қилиш чоралари (тариф ва тарифсиз чекловлар) жорий этилади.

Қоидага кўра, ушбу чора-тадбирларнинг барчаси ишларнинг ҳақиқий ҳолатини белгиловчи қонун ҳужжатлари ва қонуности ҳужжатларини қабул қилиш билан бирга бўлади, улар кўп ҳолларда жамоатчиликдан яширилади ва энг яхши ҳолатда «чекланган фойдаланиш учун» (ЧФУ) белгиси билан белгиланади.

Жамиятдаги саволлар

Бундай битимлар ҳақида эртами-кечми хабардор бўлган жамоатчилик қуйидаги саволларни бериши мумкин:

“Таъсир этувчи мамлакат”га ёки унинг ишончли вакилига оператив бошқарувга ўтказилгунга қадар (де-факто – ҳадя қилинган) бўлган активлар инвентаризациядан ўтказилганми ва очиқ тендер асосида мустақил консалтинг агентликларини жалб қилган ҳолда баҳоланганми? Зеро, ер ости бойликлари ва бойликларни оператив бошқарувга ўтказиш уларни текин қазиб олишга ва қазиб олинган маҳсулотларни сотишга рухсат этилганлигини англатади. Бошқача айтганда, қайсидир давлат ёки унинг корхонаси Ўзбекистонда конлари бор ер участкаларини ҳақиқий фойдаланиш учун олган бўлса, бу ер ва ер ости бойликлари давлат мулки деб эълон қилинган Ўзбекистон Конституциясининг бевосита бузилиши бўлиши мумкин;

Манфаатдор компаниялардан энг яхши таклифларни жалб қилиш мақсадида Ўзбекистон иқтисодиётининг бундай “мазали бўлакларини” хусусийлаштириш бўйича тегишли тендерлар ўтказилдими ва тендерлар (агар мавжуд бўлса) қанчалик шаффоф бўлган?

Нега улар учун Ўзбекистон қонунчилигига зид равишда солиқ ва божхона тўловларидан тўлиқ озод қилинган, уларнинг фаолияти учун алоҳида, монопол шароитлар ўрнатилган?

Мамлакатнинг ушбу соҳадаги мустақиллиги ва ижтимоий барқарорликка таҳдид солувчи соҳа ривожига, маҳсулот нархига таъсир кўрсатиш механизмини бутунлай йўқотишига қандай йўл қўйиш мумкин?

Жамиятимиз бу борада тушунарли жавоб ололмаса керак. «Таъсир мамлакати» нинг мафкуравий армияси сотиб олинган оммавий ахборот воситалари ва одамларга нима ва қандай қилиб «тўғри тушунтириб берадиган» мутахассислар тимсолида жангга киришади.

Минимал иқтисодий билимга эга бўлган фуқаролар бундай ҳодисаларни тез-тез кузатадилар. Шундай экан, мамлакат олий раҳбариятида воқеалар ривожини орқага қайтариш учун етарлича ирода кучи ва мутахассислар бўлишига умид бор. Ўзбекистон ўз ихтиёри билан, ўз манфаатларини кўзлаб, фарзандларимизга келажак учун энг яхши имкониятни бериш учун яшаши керак.

Абдулла Абдуқодиров,
Anhor.uz нашрининг иқтисодий шарҳловчиси