Яна бир бор ҚҚСни ҳисобга олиш ва тўлаш занжиридаги узилишлар ҳақида

2022 йилнинг 14 апрель куни Тошкент шаҳрида Ўзбекистон молия вазири Тимур Ишметов ва Давлат солиқ қўмитасининг раиси Шерзод Кудбиев ташаббуси билан Ўзбекистондаги йирик компаниялар экспертлари ва раҳбарлари билан ҚҚС тўловчиларининг сертификатлари ва ҚҚС ҳисоби ва тўлов занжиридаги узилишлар муаммоларига бағишланган норасмий учрашув бўлиб ўтди. Йиғилишда Шерзод Кудбиев солиқ тизимини ислоҳ қилиш самарадорлигини ошириш мақсадида Давлат солиқ қўмитаси томонидан ўзаро алоқаларни йўлга қўйиш муҳимлигини алоҳида таъкидлади. Учрашувда Anhor.uz нашрининг иқтисодий шарҳловчиси Абдулла Абдуқодиров иштирок этиб, ўз таассуротлари ва таклифлари билан ўртоқлашди.

Солиқ узилишлари  ҳақида (tax gap)

Муҳокама қилинган масалаларнинг моҳияти ҳақида гапиришдан олдин, мен бир неча муҳим фикрларни таъкидлаб ўтишни истардим:

• Республика миқёсидаги раҳбарлар бизнес билан муроса топиш мақсадида экспертларни тинглашга ва долзарб масалаларни муҳокама қилиш учун доимий платформа ташкил этишга тайёр эканликларини билдирди;
• Марказий банк, Молия вазирлиги, Давлат солиқ қўмитаси ўз фаолияти тўғрисида батафсил ҳисоботларни эълон қила бошладики, бу мавзули  таҳлил қилиш имконини беради;
• Мутахассислар давлат органларини танқид қилишдан муаммоларнинг сабабларини аниқлаш ва уларни ҳал этиш бўйича конструктив таклифларни ишлаб чиқишга ўтди;
• Ҳукуматнинг иқтисодий блоки ижтимоий тармоқларда экспертлар, тадбиркорлар ва блогерларнинг фикрини тинглашни бошлади.

Ҳуқуқни қўллаш амалиёти муаммолари тўғрисида

Илгари Ўзбекистон давлат бошқаруви органлари фаолиятида таклифлар, уларнинг иқтисодиёт ва жамият учун оқибатлари ҳар томонлама таҳлил қилинмасдан, кўзланган мақсадга эришишга тўсқинлик қиладиган, мажбурий, қонуний ҳужжатга айланиб қолиши амалиёти мавжуд эди.

Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 10 июлдаги “Солиқ маъмуриятчилигини такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4389-сон Фармони билан ҳар қандай қўшилган қиймат солиғининг тўловчиси солиқ органларида ҳисобга қўйилиши ва  7 кун ичида аризаси кўриб чиқилиши шартлиги белгиланди. Худди шу қарорда, агар солиқ тўловчи ҚҚСни ҳисобга олиш ҳуқуқига эга бўлса, Солиқ кодексининг 219-моддаси нормасини амалда бекор қилиш назарда тутилган. Бироқ Президент фармони билан Солиқ кодекси нормасининг бекор қилиниши қонунчилик амалиёти мантиқига зиддир.

Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 22 сентябрдаги “Солиқ тўловчиларни ҳисобга олишни янада такомиллаштириш ва қўшилган қиймат солиғини қайтариш тартибини соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 595-сон қарори ҳам ана шундай мисолдир. Қарорда солиқ тўловчининг инсофсизлиги хатарини баҳолаш асосида “Қўшилган қиймат солиғи тўловчиларини солиқ органларида ҳисобга қўйишни қўллаш амалиёти”ни кенгайтириш назарда тутилган. Давлат солиқ қўмитаси солиқ тўловчиларнинг инсофсизлиги хатарини баҳолаш учун компания солиқларни тўламаган ёки нотўғри ҳисобланган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тахминларга асосланиб, ҳуқуқий оқибатларга олиб келадиган ҳуқуқни муҳофаза қилишни жорий қилувчи “хатарларни таҳлил қилиш” тизимини жорий қилмоқда. Бу ҚҚС тўловчиси сертификатининг бекор қилинишига олиб келиши мумкин. Солиқ қарзининг шаклланганлиги фактини баҳолаш ва солиқларни қўшимча тўлаш учун инкасса топшириқномасини беришдан олдин солиқ тўловчининг тушунтириш берувчи  ҳужжатларини ўрганиш тартиби жорий этилиши керак.

Амалда нима бўляпти

Кўпинча муаммолар солиқ тўловчилар ва Давлат солиқ қўмитаси ўртасида тезкор алоқа ўрнатилмаганлиги сабабли юзага келади. Корхона ҳисобчиси аризани “солиқ тўловчининг кабинети” орқали беради, аммо унинг аризасини ким қабул қилгани, қачон кўриб чиқилиши ҳақида маълумот йўқ.

Солиқ тўловчини ҚҚС тўловчи сифатида рўйхатдан ўтказиш рад этилиши мумкин, гарчи рад этиш сабаби автоматик равишда кўрсатилиши керак бўлса-да, аммо рад этиш сабаблари ҳар доим ҳам кўрсатилмайди. Тизим жуда мураккаб ва муваффақиятсиз бўлиши мумкин. Шу сабабли, солиқ тўловчи рад этиш сабабини билганида, аризани кўриб чиқишда баъзи сертификатлар ҳисобга олинмаган ёки нотўғри талқин қилинганлиги аниқ бўлади. 2022 йил 10 апрель ҳолатига кўра, мамлакатимизда 174 мингдан ортиқ қўшилган қиймат солиғи тўловчилари рўйхатга олинган, бу эса солиқ инспекцияларининг ҳаддан ташқари юкланиши, хатоликларга олиб келиши мумкин. Балки шунинг учун ҳам рўйхатга олинган ҚҚС тўловчиларининг умумий сонидан корхоналарнинг 35% дан ортиғи турли сабабларга кўра ҚҚС тўловчиси сертификатларини бекор қилган ёки тўхтатиб қўйгандир. Бироқ, бу муаммо ҳалигача ўз ечимини кутиб турибди.

Ҳудудлар бўйича ҚҚС тўловчиларининг берилган сертификатлари сони ва улар ичидан фаоллари

2022 йил 12 апрель ҳолатига кўра

Светофор

Давлат Солиқ қўмитаси солиқ тўловчиларнинг “инсофлилиги” билан боғлиқ хатарларни уч даража бўйича баҳолаш тизимини жорий этди: яшил, сариқ ва қизил. Тизим шундайки, виждонли солиқ тўловчи ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра ёки бевосита боғлиқ бўлмаган фактларга кўра “қизил” зонага тушиб қолиши ва ҚҚС тўловчиси бўлиш ҳуқуқидан маҳрум бўлиши мумкин. Сабаби, солиқ тўловчи билан муомала қилаётган пудратчилар, автоматлаштирилган тизимга кўра, Давлат солиқ қўмитасининг асосий (14 та позиция) ва ёрдамчи (яна 4 та позиция) мезонларига кўра ўта хатарли контрагентлар бўлиши мумкин.

Солиқ тўловчи учун “қизил” зонада бўлиш жуда кўп салбий ҳуқуқий оқибатларга олиб келади: у “қизил” даражага эга бўлган контрагентларига ҚҚС тўлай олмайди, бу унинг коэффициентида акс этади ва унинг харидорлари кўпинча у билан ишлашдан бош тортади. Тизим математик ҳисоб-китобларга асосланади ва ҳар бир хатар кўрсаткичининг “салмоғи” ни, шунингдек, компаниянинг ушбу контрагент билан умумий айланмасидаги улушини ҳисобга олади. Бироқ, 25% хатар баҳосидан сўнг “сариқ” даражага ва 37% хатардан кейин “қизил” даражага ўтиш жуда қаттиқ чора бўлиб туюлади.

Солиқ тўловчининг ишончлилигини тармоқдан, фаолият кўламидан, контрагентлар билан муносабатларнинг мураккаблигидан, ушбу корхонанинг солиқ тўловчи сифатида ривожланиш ва ўсиш тарихидан қатъи назар, универсал мезонлар бўйича таҳлил қилиш ғояси баъзан шундай бўлишига олиб келадики, яъни даромадли ва ишончли корхоналар бозордан йўқолади.

Солиқ тўловчиларнинг ишончлилик мезонлари рўйхати қайта кўриб чиқилиши керак

Кўп йиллардан бери виждонан солиқ тўловчи бўлган корхона ва айрим шахслар томонидан маълум мақсадда очилган бир кунлик корхоналарни бир қаторга қўйиб бўлмайди. Эҳтимол, шунинг учун ҳам мамлакатда солиқ тўловчиларининг бекор қилинган сертификатлари жуда кўп.

Давлат солиқ қўмитаси экспертларнинг далилларини қабул қилди ва турли тармоқларнинг ўзига хос хусусиятларини, эҳтимол, корхоналарнинг ҳажми ва муддатини ҳисобга олган ҳолда таваккаларни баҳолаш чегарасини қайта кўриб чиқишга қарор қилди.

Ҳозиргача ҚҚС тўловчиси сертификатининг амал қилишини тўхтатиб туриш тушунтиришсиз содир бўлади ва қоида тариқасида корхона фаолиятини тўхтатиб туради. Корхонанинг банкрот бўлишига олиб келиши мумкин бўлган, шунингдек, унинг контрагентларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бундай масъулиятли қарор фақат ушбу ҳолатга олиб келган ҳолатлар ҳар томонлама ўрганилгандан сўнг, иложи бўлса судда қабул қилиниши керак.

Давлат солиқ қўмитаси солиқ занжирининг узилиши (tax gap) муаммосини ҳал қилиш зарурлигини бир неча бор таъкидлаган. Шу боис аниқ корхоналар миқёсида ҚҚСни ҳисоблаш ва тўлашда узилишлар пайдо бўлиши сабаблари кескин ва батафсил муҳокама мавзусига айланди.

Иқтисодий ривожланишнинг ушбу босқичида устувор йўналишларни аниқлаш учун муҳокамани давом эттириш зарур:

• Солиқ тўловчи ҚҚСнинг қандай миқдорини тўлаши кераклигини белгилаш учун унинг айланмасидан, кирувчи товарлардан, хизматлардан келиб чиқиб, тўланган ҚҚС миқдорини аниқлаш учун ҳар бир корхона контекстида катта маълумотлар мажмуаси (катта маълумотлар) керак бўлади. ҚҚС билан ва қўшилган қиймат солиғисиз “кирувчи” товарлар ва хизматларнинг умумий ҳажмини ҳисобга олган ҳолда “нормал” иш режимидаги корхона. Шунингдек, солиқ тўловчининг товарлар ва хизматлар айланмаси шартларини ҳисобга олиш керак. Тармоққа қараб, улар бир ойдан бир неча йилгача бўлиши мумкин.
• Ҳар бир тармоқ корхоналарининг товар айланмаси ва солиқларнинг потенциал миқдори тўғрисида уни ҳақиқатда ундирилган солиқлар билан солиштириш учун маълумотларга эга бўлиш керак;
• Бутун халқ хўжалиги корхоналари айланмасидаги эгри солиқлар ҳажми қанча бўлиши мумкинлигини билиш учун уни давлат қанча йиғишни режалаштираётгани ва амалда қанча солиқ йиғганлиги билан солиштириш керак.

Бу давлат органлари учун ҳам, макроиқтисодий жараёнлар таҳлилчилари учун ҳам таҳдиддир, чунки солиқларнинг “узилиш” табиати (tax gap) хилма-хил ва энг ноодатий сабабларга эга бўлиши мумкин.

Тадбиркорлар ўртасида “солиқ узилиши” (tax gap ) ҳақида тушунтириш ишларини олиб бориш зарур. Солиқ тўловчилар учун Давлат солиқ қўмитаси қандай ҳисоб-китоблар асосида tax gap мавжудлиги ва таваккалчилик даражасини аниқлашини тушуниши муҳим.

Ҳозирча солиқ фарқи тушунчасини аниқлашга ягона ёндашув мавжуд эмас. Муҳокамалар давомида маълум бўлдики, ГНК ёндашуви маълум бир корхонанинг товар занжирларини таҳлил қилишга асосланган бўлиб, маълум бир ҳисобот даври учун ҳар бир контрагент билан барча савдо амалиётларини англатади. Бу солиқ бўшлиғини аниқлашнинг энг асосий даражаси бўлиб, таҳлил қилинган корхонага нисбатан “шахслантирилган”. Шуни тан олиш керакки, бундай таҳлил учун Давлат солиқ қўмитасида баъзида етарли маълумотлар бўлмайди:

• Вазирлар Маҳкамасининг тегишли қарори 2021 йил сентябрь ойида қабул қилинган, аммо корхона фаолияти учун одатий шартлар қандай эканлиги ва ушбу корхонанинг маълум бир савдо ҳажми ва қанча кирувчи ва чиқувчи счёт-фактуралари борлиги ва уларнинг қанчаси ҚҚС билан ёки ҚҚСсиз экани ҳақида ҳалигача аниқ тушунча йўқ;
• Давлат солиқ қўмитаси қарор қабул қилингунга қадар тузилган, манзарани сезиларли даражада бузиб кўрсатувчи ва ҳуқуқий амалиётда қабул қилинмаган қонуннинг тескари таъсирини билдирувчи барча амалиётларни “хатар таҳлили”га киритди;
• ГНК фойдаланишт фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларидан қатъи назар, барча корхоналар учун хатарларни таҳлил қилишнинг универсал мезонлари ва ҚҚСнинг тўланган суммасини суд жараёнисиз аниқ контрагентга кредитлашни тақиқлаш тўғрисида қарор қабул қилиши мумкинки, корхонага тааллуқли ҳаётий муҳим қарорлар учун йўл қўйилмас ҳолдир;
• Корхоналар даражасида ҚҚС юкини ўз зиммасига олган омборлардаги ТМБ (товар-моддий бойликлар) қолдиқларининг одатий ҳажмини ва бу қолдиқлар қачон муомалага киритилиши мумкинлигини аниқлаш қийин;
• Корхоналар даражасида унинг фаолиятига турли хил бозор шароитлари таъсир этувчи омилларни, компания раҳбарларининг ўз қарорларининг оқибатларини баҳолаш қийин, бу эса айланмага ва натижада ҚҚСни тўлаш даражасига таъсир қилиши мумкин. Бунинг учун узоқ муддатли кузатувлар (яна big data масаласи) асосида ҳисобланган маълум бир саноат тенглаштирувчисини ишлаб чиқиш керак.

Муҳокамалар чоғида ҚҚС ҳисоби масалаларида турли тармоқларнинг ўзига хос хусусиятлари, жумладан, товар муносабатларининг пайдо бўлиш манбалари – қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, қурилиш ва қурилиш лойиҳалари тўғрисида савол туғилди. Ушбу тармоқлар ҚҚСни ҳисоблаш ва тўлаш нуқтаи назаридан “хатарни таҳлил қилиш” учун алоҳида мезонларни ишлаб чиқишни талаб қилади, чунки, масалан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари кўпинча ҚҚС тизимига киритилмаган якка тартибдаги тадбиркорларнинг маҳсулотидир. Бу, айниқса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилишда, маҳсулот бир нечта мулкдорлар (йиғувчи, қадоқловчи, сақловчи, жўнатувчи) орқали ўтганда эътиборга олиш муҳимдир. Кўпинча, фақат занжирнинг охирги бўғини, тўғридан-тўғри экспортчи, бутун занжир томонидан ҳали тўланмаган ҚҚСни қайтаришни талаб қилади. Ёки ўз кучимиз билан объектларни қуришни олайлик, бу ерда ҚҚС ҳам худди  “йўқ жойдан” пайдо бўлиши керак.

Дунёда tax gap ни баҳолашнинг кўплаб вариантлари мавжуд. Давлатлар ҳозирги вақтда иқтисодий ривожланиш мақсадларига мос келадиганини асос қилиб олади.

Тўланиши керак бўлган солиқлар миқдори бўйича ҳисобланган суммани ҳам, маълум бир корхона, маълум бир тармоқ ёки фаолият тури тўғрисида кўпроқ мавжуд ва ишончли маълумотлар билан ҳисобланиши мумкин бўлган суммани тушуниш мумкин. Амалиёт шуни кўрсатадики, корхоналардан олинган қўшимча маълумотномалар таҳлил қилингандан сўнг Давлат солиқ қўмитасининг кўплаб масалалари “олиб ташланади”;

Корхона банкрот бўлган ёки унинг фаолияти амалда тўхтатилган тақдирда, тўланиши лозим бўлган солиқларни тўламаган ҳолда юзага келадиган ундириб бўлмайдиган (“ўлик”) қарз билан қандай муносабатда бўлишни ҳал қилиш зарур;

Солиқ узилишини икки компонентга бўлиш мумкин: солиқ солинадиган базани баҳолашдаги узилиш ва ундиришдаги узилиш (assessment gap ва collection gap);

Шунингдек, тафовутни ҳақиқий солиқ тушумлари ва баъзи бир “эталон солиқ тизими” (ХВФ методикаси) да кузатилиши мумкин бўлганлар ўртасидаги фарқ сифатида баҳолаш мумкин;

Шунингдек, амалдаги солиқ қонунчилигига риоя қилмаслик, нотўғри талқин қилиш ва қўллаш натижасида юзага келадиган узилиш ((compliance gap) ва амалдаги солиққа тортиш тизими ва давлат жорий этмоқчи бўлаётган намунавий модел (policy gap) ўртасидаги номувофиқлик туфайли юзага келадиган узилишни баҳолаш мумкин.

Молиявий-иқтисодий ривожланишнинг устувор йўналишларини аниқ белгиламасдан туриб, солиқ тўловчиларга давлат улардан нимани кутаётганини етказиш мумкин эмас. Қачонки солиқ тўловчи қонунчилик ва амалиёт мантиқини тушунса ва қабул қилса, танланган усуллар мақсадга эришиш учун қулайроқ бўлади.

Таклифлар

• Мавжуд мезонлар бўйича қўшилган қиймат солиғи тўловчи сертификатининг амал қилишини бекор қилиш/тўхтатиб туриш амалиётини бекор қилиш, уларни қайта кўриб чиқиш ва бештадан кўп бўлмаган мезон қолдириш зарур. Давлат солиқ қўмитасида муҳокама қилинганда бу таклиф ўзаро тушунарли бўлди ва Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг қўшма ташаббуси амалга ошишига умид бор;
• Бир неча чорак давомида янги мезонларга жавоб бермайдиган корхоналарда, айниқса, маҳсулотларни экспорт қилишда ҚҚСни қайтариш масаласида кабинет назорати табақалаштирилган тартибда амалга оширилиши керак;
• Баҳолаш мезонларини ишлаб чиқишда корхоналар фаолиятининг миқёси ва турини ҳисобга олиш, мезонларни саноат ва корхоналар ҳажмига бўлиш керак. Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитаси ташаббуси билан қўшилган қиймат солиғини тўламасликнинг турли хатар омилларига “корхоналарнинг сезгирлиги”нинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш мақсадида саноатнинг турли тармоқларида кенг кўламли ўрганишлар олиб борилади;
• Корхоналарнинг активлари ва мажбуриятларини (электрон активларини) ҳисобга олишнинг электрон тизимларини солиқ йиғиш ҳажмини ошириш зарурати ва амалийлиги нуқтаи назаридан баҳолаш зарур. Ҳозирча ушбу тизим кўплаб муваффақиятсизликлар келтирмоқда;

Учрашувда йирик солиқ тўловчиларнинг ҳисобини юритувчи ва ҳисоб-китобларни назорат қилувчи йирик солиқ тўловчилар бўйича Ҳудудлараро давлат солиқ инспексияси (ҲДСИ) фаолиятини муҳокама қилиш учун вақт етарли бўлмади. Йирик солиқ тўловчилар тоифаси Давлат солиқ қўмитасининг 2019 йил 8 июлдаги “Юридик шахсларни йирик солиқ тўловчилар тоифасига киритиш мезонларини белгилаш тўғрисида”ги № 2019-45-сон қарори иловасининг 4-қисмига мувофиқ белгиланади. Йирик солиқ тўловчи бўлмаган қўшилган қиймат солиғи тўловчиларини ҳисобга олиш 2020 йилдан бошлаб ҳудудий давлат солиқ бошқармаларида амалга оширилади.

Қизиқ жиҳат: ҲДСИ томонидан назорат қилинадиган йирик ҚҚС тўловчилар орасида ҚҚС тўловчи сертификатларининг 51%и  ҳақиқий эмас. 1925 та йирик солиқ тўловчилардан 878 тасининг (45,61%) сертификатлари кучдан қолдирилган, 89 тасининг (4,62%) сертификатлари тўхтатилган, 18 тасининг эса сертификатлари бекор қилинган. Шу билан бирга, амалдаги гувоҳномага эга бўлган корхоналардан 29 та корхона банкрот деб топилди, 12 та корхона ихтиёрий тугатиш тартибини қўзғатди – 4 та корхона ўз фаолиятини вақтинча тўхтатди.

Бу шуни кўрсатадики, йирик корхоналар фаолияти устидан назоратнинг кучайтирилиши уларнинг оммавий равишда ушбу тоифадан “чиқиши”га сабаб бўлган, бошқалари эса турли баҳоналар билан ёпилган. Сиз бу статистикага бошқача муносабатда бўлишингиз мумкин (ҳеч ким давлат назоратини ёқтирмайди), аммо бу тизим ўта оғир оқибатларга олиб келгани ҳақиқатдир. Бу “йирик” солиқ тўловчилар фаолиятини ҳам батафсил таҳлил қилиш, ҳам тизимнинг ўзини батафсил таҳлил қилиш талаб этилади.

Кичик солиқ тўловчилар устидан назорат амалга ошириладиган ҳудудларда амалдаги ҚҚС тўловчи гувоҳномалари сони уларнинг умумий сонининг ўртача 70-80 фоизини ташкил қилади.

Маҳаллий қайта алоқа тизимини такомиллаштириш, шаҳар ёки республика миқёсида йирик корхоналарни бириктириш амалиётини бекор қилиш ечими бўлиши мумкин. Давлат солиқ инспексияси ҳудуддаги корхоналар билан ишлашнинг биринчи инстанцияси сифатида солиқ тўловчи ҳақида ҳамма нарсани билиши ва фавқулодда вазиятни зудлик билан бартараф этиш учун масъул бўлиши керак.

Ҳозирча солиқ тизими бўйича (айниқса, КЎБ субъектлари фаолиятини тартибга солиш соҳасида) кўплаб бошқа масалалар мавжуд, шунинг учун ҳам бундай учрашувлар анъанавий бўлиб, Ўзбекистон солиқ тизимини янада такомиллаштиришга хизмат қилади, деган умиддамиз.

Anhor.uz нашрининг иқтисодий шарҳловчиси:

Абдулла Абдуқодиров Гулнора Суюндиқова кўмагида