Кичик бизнес Ўзбекистон банкларига умид қилиши мумкинми?

Август ойида президент Шавкат Мирзиёев илк бор ўзбек тадбиркорлари билан очиқ мулоқот тарзида учрашди. Учрашувга тайёргарлик кўриш учун икки ойга яқин вақт мобайнида мамлакат тадбиркорларидан самарали ишлашга тўсқинлик қиладиган муаммоларни ҳал қилиш, етарли даромад олиш ва сармоя киритиш бўйича таклифлар тўпланди.

Президент сўзларига кўра, мурожаатларнинг 40 фоизи тадбиркорлик субъектларини молиялаштириш ва кредитлаш билан боғлиқ. Кредитлар бизнес самарали қоплай олмайдиган ставкаларда берилади, уларни бериш муддатлари, қоида тариқасида, 12 ойдан 36 ойгача, кредит олиш, гаровни баҳолаш ва рўйхатдан ўтказиш шартлари асоссиз мураккаб бюрократик процедураларни талаб қилади.

Банклар камроқ кредит бера бошлади

Марказий банк маълумотларига кўра, 2021 йил 1 август ҳолатига кўра, барча тижорат банклари кредит инвестицияларининг умумий ҳажми ўтган йилга нисбатан номинал ифодада 21 фоизга ошиб, 302,7 трлн. сўм (мутлақ ифодада 0,5 триллион сўмга ошган). Бироқ, де -факто, банкларнинг жами активларидаги кредитларнинг улуши ўша йили (1 август ҳолатига) 77,75% дан 75,59% гача камайди, бу эса банклар камроқ кредит бера бошлаганини билдиради.

2020 йил 1 августдан 2021 йил 1 августгача бўлган даврда йиллик инфляция 15,7%ва миллий валютанинг АҚШ долларига нисбатан девалвацияси 1,045%ни ташкил этганини ҳисобга олсангиз, манзара янада ташвишга солади. Ҳисоб -китоблар шуни кўрсатадики, корхоналар кредит портфели мутлақ ҳажмининг номинал ўсиши бир йилда истеъмолчилик қобилиятининг камида 16,745 фоизини «йўқотди».

Банклар учун асосий мақсад мижозларни қидириш ва уларнинг сонини кўпайтириш эмас, балки Марказий банкнинг назорат қилувчи тузилмаларидан кредит бериш масалалари бўйича юзага келиши мумкин бўлган таваккалчилик ва муаммоларни «суғурталаш ва қоплаш»ни таъминлаш эди. Мижоз банкнинг ишончли ҳамкори бўлиши мумкин, узоқ муддатли кредит тарихига эга бўлиши мумкин, аммо унинг учун хизмат кўрсатувчи тижорат банкидан кредит бериш тартиби ўзгармайди. Учдан беш кишигача бўлган гуруҳ томонидан тайёрланишини кўзда тутганда, сони 100 га етиши мумкин бўлган барча расмий ҳужжатларни тўплаш ва бажариш учун икки ойдан тўрт ойгача вақт кетиши мумкин. Бундан ташқари, кредит олиш учун ариза тайёрлаш учинчи томон ташкилотларининг иштирокини талаб қилади:

Мулкни баҳолаш ҳисоботи;

• Белгиланган шаклдаги бизнес-режа, уни тайёрлаш учун корхоналарнинг 90 фоизи учинчи томон компаниясини ёллашга мажбур бўлади;
• Мустақил баҳоловчи компаниянинг кредитга олинган товарлар ёки хизматларни сотиб олишга контрактларнинг бозор баҳосига асосланганлиги ҳақидаги хулосаси;
• Барча гаровга берувчилар мулкдорларнинг қарори (агар гаровга қўйилган мулк учинчи шахсга тегишли бўлса);
• Компания барча таъсисчиларининг шахсий маълумотлари (қарз олувчи, гаровга берувчи)

Бу юзлаб керакли ҳужжатларнинг кичик бир қисми, уларнинг кўпчилигига зарурат борлиги шубҳа туғдиради.

Бундан ташқари, банк аллақачон ўзларида мавжуд ҳужжатлар нусхаларини (таъсис ҳужжатлари, раҳбарларни тайинлаш тўғрисидаги буйруқлар, паспортларнинг нусхалари) талаб қилади ёки банкнинг ўзи бу маълумот манбаи ҳисобланади (ҳисоб айланмаси, кредиторлик/дебиторлик қарзлари қарзи йўқлиги тўғрисидаги гувоҳнома).

Мен бу жараённи Марказий банк ва молия органлари ходимлари кредит олиш жараёнини қанчалик бюрократизациялашганини тушунишсин ва ҳатто энг ишончли мижозлар билан ҳам «ҳар эҳтимолга қарши» тамойили бўйича ҳаракат қилишаётганини тутушунлари учун батафсил келтираяпман.

Замонавий бизнес динамикаси узоқ давом этадиган процедураларга тоқат қилмайди, шунинг учун тадбиркорларга кўпинча кредит олишнинг ҳожати йўқ – компания ёки рад этади ёки банкрот бўлади. Айниқса, қишлоқ жойларидаги тадбиркорлар бундан кўпроқ зарар кўрмоқда.

Бундай ёндашув «фойда келтирмаган кредитлар» (Non-Performing Loans – NPL) миқдори ва ҳажмининг камайишига олиб келмайди, бошқача қилиб айтганда, қарздорлардан ундирилиши шубҳали бўлган кредитлар. муаммоли кредитлар.

Кичик ва ўрта бизнесда кредит олиш эҳтимоли камроқ

2021 йил 1 август ҳолатига кўра, давлат улушига эга бўлган тижорат банкларининг муаммоли кредитлари ҳажми охирги икки йилда 3,5 баробар ўсди ва 16,7 триллион сўмни (ёки барча тижорат банклари бўйича барча муаммоли кредитлар умумий ҳажмининг 88,5 фоизини) ташкил этди, бу улар умумий кредит портфелининг 6,4% га тенг. Шу билан бирга, маълумотлар пасайтирилган, деган фикр юради, чунки ҳамма банклар ҳам кредитни тўлашдаги қийинчиликларни ўз вақтида объектив таснифлай олмайди.

Балки муаммоли кредитлар ҳажми ошишининг сабаблари давлат органларининг қарз олувчиларни танлаш ва молиялаштириш лойиҳаларини, хусусан, давлат банкларида тасдиқлаш жараёнига ҳаддан ташқари аралашишидир. Эҳтимол, потенциал муаммо яратувчиларини оддий тадбиркорлар орасида қидиримаслик керак. Кредитни қайтариш билан боғлиқ муаммоларга дуч келган қарз олувчиларни таҳлил қилиш, давлат шартномалари ёки банкнинг ўзи билан чамбарчас боғлиқ бўлган кўпчиликка таниш бўлган исмларни очиб бериши мумкин.

Шу билан бирга, кредитлар арзонлашмаяпти. Миллий валютадаги кредитлар бўйича бир йил учун ўртача ўртача фоиз ставкалари (2020 йил 1 июлдан 2021 йил 1 июлгача) йиллик 20,6% дан 21,5% гача ошди.

Бу шуни кўрсатадики, кўплаб банклар кредит портфелининг сифатини сақлаб қолиш учун кредитга лаёқатли деб ҳисоблайдилар ўз мижозларининг қарийб 10 фоизига узоқ муддатли кредитлар ажратишади. Бу мижозлар одатда банк билан боғлиқ компаниялар, йирик давлат корхоналари ёки давлат шартномаларига ихтисослашган корхоналардир. Шунинг учун ҳам барча банкларнинг умумий кредит портфелидаги узоқ муддатли кредитларнинг (уч йилдан ортиқ) улуши аҳамиятсиз бўлсада ўсиб бормоқда (масалан, 3-4 йиллик кредитлар учун 21% дан 22,7 гача). Ушбу кредит сиёсати натижасида кичик ва ўрта бизнес (КЎБ) амалда мақбул ставкада ва узоқ муддатга кредит олишнинг ҳақиқий имкониятига эга эмас, чунки у банк танлаш мезонларига мувофиқ устуворлар рўйхатига киритилмаган. Айниқса, агар у савдо ва воситачилик фаолияти билан шуғулланса.

Ҳукуматнинг кредит ставкасининг бир қисмини Ўзбекистон Тикланиш ва Тараққиёт жамғармаси маблағлари ҳисобидан (14%дан юқори) қоплаш тўғрисидаги қарорлари банкларнинг амалий фаолиятида самара бермаяпти. Улар шундай мураккаб бюрократик процедуралар билан таъминланганки, банклар улар билан шуғулланишни хоҳламайдилар – ахир «бой» мижозларнинг 10%и  кредит портфелининг 90% ини ташкил этиб турган бўлса, уларга қўшимча текшириш хавфи нима учун керак?

Шунинг учун ҳам Президент бир қатор чора -тадбирларни амалга оширишни, биринчи навбатда, банкларнинг капиталлашув даражасини оширишни таклиф қилди: “… келаси йили банкларга Тикланиш ва тараққиёт жамғармасидан қўшимча 600 млн. доллар бозор шароитлари шартларида ажратилади. Бу маблағлар рақобат асосида ҳам давлат банкларида, ҳам хусусий банкларда жойлаштирилади «.

Бу каттагина сумма. Аммо, банклар активларининг мавжуд тузилишини, уларнинг кредит портфелининг ҳолатини ҳисобга олган ҳолда, ушбу маблағларнинг 85-90 фоизи давлат банклари ўртасида тақсимланади ва улар биз кўплаб гувоҳ бўлаётган ҳукуматнинг самарасиз лойиҳалари, айниқса энергетика соҳасида амалга ошириш учун сарфланади, деб тахмин қилиш учун барча асослар бор.

«Келаси йили банклар халқаро молия бозорларида умумий қиймати 5 триллион сўмлик миллий валютадаги евробондларни жойлаштиради», – деб маълум қилди Ўзбекистон Президенти.

Бу қарз маблағларининг қимматлиги муаммосини ҳал қилмайди. Агар тижорат банклари ушбу халқаро бондларни сўмларда йилига камида йиллик 14% миқдорида жойлаштирса, унда кредитлаш ставкалари пасайишини кутишнинг ҳожати йўқ. Зеро, ҳеч ким ўзбек қимматли қоғозларини миллий валютанинг қадрсизланиши минусидан ижобий даромад келтирмаса, сотиб олмайди. Инвесторлар Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси йиллик 14% эканлигини яхши билишади, демак, Ўзбекистон банклари айнан шундай жойлаштириш ставкасидан мамнун бўлишади.

Халқаро депозит бозорида (кредитлар ва капиталнинг спекулятив бозорида эмас) арзон ва узоқ муддатли пул топиш масаласини ҳал қилишнинг ўрнига, биз яна қарзга олинган пулларни спекулятив асосда иқтисодиётга жалб қилиш ҳақида ўйлаяпмиз. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, биз молиявий спекулянтлар бундай мижозларни кутиб турган халқаро капитал бозорида қарз маблағлари учун мамлакат иқтисодиётининг жорий инфляция кўрсаткичларини «экспорт қиламиз». Улар (фонд бозори спекулянтлари) салбий депозит ставкалари бўлган мамлакатларда ўтиришади, яъни. пул эгалари пулларини сақлаш учун банкка қўшимча ҳақ тўлайдилар. Менимча, Ўзбекистон бундай қарз олиш билан  йўл қўйиб бўлмайдиган исрофгарчиликка йўл қўяди.

Нима қилиш керак?

Мен олтин -валюта захираларининг (ОВЗ) бир қисми кафолати остида Ўзбекистоннинг инвестиция дастурига мувофиқ амалга ошириладиган аниқ лойиҳаларга инвестиция ва депозит маблағларини жалб қиладиган Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Марказий банки иштирокида Ўзбекистон Республикаси Тараққиёт банки тузиш зарурлиги ҳақида ёзганман. Бундай банклар деярли барча ривожланаётган мамлакатларда урушдан кейинги йилларда тузилган ва улар тўғри бошқарув билан ўз мамлакатларини қашшоқликдан олиб чиқиб, мамлакатни саноатлаштиришнинг самарали механизми бўлиб хизмат қилишган. Ҳар қандай кредитор шубҳали активлар ва қандайдир майда (халқаро нуқтаи назардан) банклар ва тижорат тузилмаларининг кафолатларидан кўра, мамлакатнинг олтин захираларига сармоя киритишни афзал кўради. Гаров қанчалик ишончли бўлса (масалан, олтин) ва қарз олиш ҳажми қанчалик катта бўлса, пул шунчалик узоқ муддатга берилади.

Мамлакат президентининг Ўзбекистон Либерал -демократик партияси қурултойидаги нутқида бу ғоя (Тараққиёт банки тузиш) айтилган. Пул маблағларини тўплаш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш мониторинги давомида мавжуд бўлган катта коррупция хавфини иложи борича истисно қилиш мақсадида у тўғри амалга оширилади деб умид қиламиз.

Айни пайтда, банк секторидаги нарх ва кредит бериш шартлари ўзгаради ва кичик ва ўрта бизнеслар банклардан узоқ вақт ва қулай нархларда молиявий кўмак ола бошлашади деб умид қилишга ҳожат йўқ. Чунки, банклар мамлакатнинг иқтисодий кучини ички қарз олувчиларни кредитлаши мумкин бўлган битта йирик қарз олувчига тўплашнинг ўрнига, халқаро капитал бозорида узоқ ва арзон пулларни чайқовчилик билан «топиш»га жалб қилинади.

Давоми бор.

Абдулла Абдуқодиров,

Anhor.uz молиявий таҳлилчиси