Конституция ўзгаришидан нималарни кутяпмиз?

Ўзбекистон Президенти мамлакат Конституциясига ўзгаришлар киритиш ташаббускори сифатида унинг янги таҳририда ўз аксини топиши лозим бўлган иккита асосий тезисни ажратиб кўрсатди:

– янги Ўзбекистон – бу ижтимоий давлат;

– буни “Жамият – ислоҳотлар ташаббускори” яхлит тамойилини ҳаётга татбиқ этиш орқали таъминлаш керак.

Ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг 30 йиллик турғунлиги, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ривожланиш йўналишларининг жамоатчилик муҳокамасининг йўқлиги иқтисодиётдаги ҳалокатли вазиятга, давлатнинг  талабчан ижтимоий шериги бўла оладиган фуқаролик жамиятининг йўқлигига олиб келди.

5 йил олдин бу масалаларда туб ўзгаришларга умид бор эди. Ниҳоят, стратегияни белгилаб, заиф томонларимизни тан олиб, иқтисодиётни, сиёсий тизимни, сўз эркинлигини тизимли равишда, босқичма-босқич ривожлантирадиган бўлдик. Бироқ, ўтмишдаги хатоларни тан олиш ва уларни тузатиш учун бошланғич қатъиятнинг мавжудлиги вазиятни тузатиш учун ҳали ҳам етарли эмас эканлиги маълум бўлди.

Ислоҳотларда уларнинг ажойиб кўринишига эътибор қаратилди. Масалан, шаҳарларнинг қиёфаси кескин ўзгара бошлади, экспортга йўналтирилган иқтисодиётга кескин бурилиш ясалди, инфляция пасайди. Аммо бу уч йўналиш ҳам ўзаро мураккаб қарама-қаршиликларга киришиб кетишди.

Хусусан, унинг ўзи интеллектуал марказлар яратиш, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантириш, аҳоли бандлигини таъминлаш учун оҳанграбо бўлиб хизмат қилиши лозим бўлган шаҳарлар қиёфасини ўзгартириш, шаҳар инфратузилмасини яратишга интилиш қуйидаги салбий оқибатларга олиб келди:

1. Қишлоқлардаги оғир ижтимоий-иқтисодий аҳвол аҳолининг йирик шаҳарларга оммавий кўчишига олиб келди. Шаҳарлар бунчалик қисқа вақт ичида кўп одамларни  қабул қилишга тайёр эмас яъни иш жойлари етарли эмас эди. Бу оммавий ишсизликка, жиноятчиликнинг кучайишига, хорижга мажбурий ноқонуний меҳнат миграциясининг кучайишига олиб келди. Расмий статистика бу ҳодисаларни тўлиқ қамраб олмайди. Аммо шунга кўра, 2016 йил охирида шаҳар аҳолиси 15963,9 минг кишини (50,56%) ташкил этган бўлса, 2021 йил охирида бу кўрсаткич аллақачон 17510,4 (50,67%)ни ташкил этган;
2. Уй-жой қурилишининг жадал ривожланиши қурилишни барча зарур нарсалар билан таъминлашга қодир бўлган кўп тармоқли қурилиш материаллари саноатини яратишга олиб келмади. Металлургия маҳсулотлари, цемент, пардозлаш материаллари, шунингдек, ички ёғоч буюмлари (эшиклар, поллар ва ҳатто мебеллар) кўп жиҳатдан импортга боғлиқ бўлиб чиқди ва бозорнинг катталиги ва узоқ муддатли инвестицияларни талаб қиладиган ушбу соҳаларда ўйинчиларнинг инвестиция қилишни истамаслиги сабабли маҳаллийлаштириш қийинлашди.

Шаҳар инфратузилмаси (электр таъминоти, иссиқлик таъминоти, сув таъминоти, йўллар, чиқиндиларни утилизация қилиш тизими, яшил ҳудудлар, парклар ва янги бинолар ўртасидаги умумий мувозанат) ҳам бундай кенг кўламли қайта қуришга тайёр эмас эди.

Шаҳарлар қиёфасини тезда модернизация қилиш истаги давлат бюджетини режалаштириш ва ижро этишда асосий эътиборни ўзгартиришни талаб қилди – жамоатчилик молиясини адолатли қайта тақсимлаш ва мамлакатнинг мувозанатли ривожланишини таъминлаш воситаси ўрнига давлат бюджети сармоявий бюджетларни қшллаб-қувватлашнинг асосий манбасига айланди (айниқса, Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг метаморфозини ҳисобга оладиган бўлсак). Даромад ўсишининг барқарор манбалари ёки харажатларнинг алоҳида моддаларини қисқартириш орқали манёвр қилиш имконияти мавжуд бўлмаганда, бу вазифа қийин бўлиб чиқди.

Пандемия ва локдаун ниҳоят давлат бюджети ижросининг анъанавий нисбатларини эрта тиклашга бўлган умидларни пучга чиқарди. Натижада у ташқи молиялаштириш манбаларига сезиларли даражада қарам бўлиб қолди, бу эса ташқи қарзнинг сакрашига олиб келди.

Экспортни давлат томонидан рағбатлантириш (солиқ ва божхона имтиёзлари, муайян маҳсулотлар экспортини ташкил этиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун субсидиялар, маҳаллий экспортчиларга тариф ва тарифсиз имтиёзлар бериш) ёрдамида экспортга йўналтирилган иқтисодиётни ривожлантириш истаги биринчи босқичда сезиларли туртки берди, аммо тез орада у қуйидаги қарши салбий ҳодисалар билан тезда барҳам топди:

1. Маҳаллий маҳсулотларнинг паст рақобатбардошлиги;
2. экспортга йўналтирилган маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган бутловчи қисмлар (айниқса, мебель ва автомобилсозлик, энергетика соҳаларида), шунингдек, экспорт қилинадиган маҳсулот миқдоридан компенсация/ҚҚСни қайтариш шаклида импорт юкининг ошиши;
3. Ушбу турдаги маҳсулот экспортининг кўпайишидан қўшилган қийматнинг аниқ белгилари мавжуд бўлмаганда экспорт қилувчиларнинг харажатларини қоплаш ҳисобига мамлакат бюджети юкининг ортиши;
4. Импорт ниқоби остида капитални олиб чиқиш, айрим ҳолларда эса хизматлар экспорти;
5. Экспортга интилиш асосий экспорт тармоқларида ишлаб чиқаришни бирлаштириш, кластерлар яратиш заруриятини юзага келтирди. Иккинчиси давлат активларини турли ҳуқуқ ва мулк эгалари ўртасида қайта тақсимлаш жараёнига сезиларли таъсир кўрсатди, бу эса: ўз навбатида кўп ҳолларда ижтимоий норозиликнинг кучайишига олиб келди.
6. Натижада, экспортга йўналтирилган иқтисодиёт консепциясининг ўзи қанчалик катта ижтимоий харажатлар ва сунъий шароитларни ҳисобга олган ҳолда самарадорлиги шубҳа остига олинди. Экспортга йўналтирилган иқтисодиётнинг бундай модели экспорт ҳажмининг ўсиши билан бир қаторда импортнинг юқори ўсиш суръатларига олиб келди, бу эса ишлаб чиқариш тармоқларидаги сифат ўзгаришларидан сезиларли даражада олдинда. Жаҳон бозорида рақобатбардошлик давлат томонидан кўрсатилаётган улкан кўмак билан таъминланади.

Адолат юзасидан айтиш керакки, жорий йилнинг 3 ой давомида савдо баланси тақчиллиги сезиларли даражада камайиб, экспорт ҳажмининг жадал ўсиши ҳисобига атиги 1610,4 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Шундай қилиб, Ўзбекистондан экспорт ҳажми 2021-йилнинг шу даврига нисбатан 238,7 фоизга (5772,7 миллион АҚШ долларини ташкил этди), импорт ҳажми эса 144,56 фоизга (7383,1 фоизни ташкил этди) ошди. Шунга қарамай, кўрсатилган импорт кўрсаткичи ва товар айирбошлаш камомадининг чорак бир қисмининг ўзи иқтисодиётимиз кўлами учун муҳим (чораклик импорт давлат бюджетининг йиллик ҳажми билан таққосланади).

Иқтисодиётни ривожлантириш учун барқарор омиллар мавжуд бўлмаганда инфляцияни мақсадлилаштириш сиёсати иқтисодиётнинг молиявий салоҳияти ҳажмининг сезиларли даражада қисқаришига ва натижада иқтисодий ўсишнинг чекланишига ва муваффақиятсиз солиқ ислоҳотига, кичик ва ўрта бизнесни йўқ қилишга олиб келди.

Юқорида қайд этилган ҳодисалар ички инвестицияларни рағбатлантириш ўрнига маҳаллий инвесторларнинг капитал жамғариш жараёнини бостиришга киришган иқтисодиётни яратишга олиб келди. Амалдаги пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсати халқаро майдонда рақобатбардош бўлиш учун ишлаб чиқаришни ривожлантириш, бирлаштиришни рағбатлантирмайди.

Иқтисодиёт марказлаштирилган инвестициялар, ташқи қарзлар (инвестициялар манбаларининг етишмаслиги туфайли) жуда боғлиқ бўлиб қолди, бу инвестиция лойиҳаларини салбий танлашга олиб келди: қанчалик қиммат бўлса, шунча яхши, натижа эса бир кун келиб бўлади.

Сиёсий ислоҳотлар ҳақида кўп гапирилди, амалда эса умуман бўлмади. Ҳаммаси шошқалоқлик билан боғлиқ. Биз, ҳаёт эса бизга ҳозирча шундай имкониятни берар экан, ҳамма нарсани ўз кўзимиз билан кўришга шошиламиз. Шунинг учун бўлса керак, жамиятимизда туб ўзгаришларни таъминламаса ҳам, тезроқ амалга оширилиши мумкин бўлган вариантлар танланади, баъзида бу мавжуд муаммоларни янада кучайтиради, янгиларини яратади.

Қўлда бошқарувнинг ўта марказлаштирилган модели аллақачон ўз умрини яшаб бўлган ва жамиятимизни янада ривожлантириш учун янги туртки бера олмайди. 

Шунинг учун ҳам амалда етишмаётган ўзаро назорат ва мувозанат тизимини яратиш учун биринчи навбатда мамлакат Конституциясига ўзгартиришлар киритиш зарур. Умид қиламизки, Президентимиз “Жамият – ислоҳотларнинг бош ташаббускори” деган тезиснинг аҳамияти ҳақида гапирганда шуни назарда тутган эди. Дарҳақиқат, ислоҳотларнинг ўзи эмас, барқарор ривожланиш учун сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий асос яратиш муҳим аҳамиятга эга.

Тан олиш керакки, замон талабларига жавоб берадиган янги ижтимоий онгни шакллантириш, иқтисодий ривожланиш, фуқаролик жамиятининг фаол иштироки ва қўллаб-қувватлаши асосида барқарор ривожланиш институтларини жорий этишнинг аҳамияти ва мослашувчан эмаслигини англаш учун амалга оширилган ислоҳотлар етарли бўлмади.

Ушбу ҳолатнинг бир нечта сабаблари бор:

• биз энг муҳим ишлаб чиқариш воситаси – ерни бошқаришда феодал ёндашувидан четга чиқмадик. Ҳозиргача бу ресурс давлат томонидан, тўғрироғи мансабдор шахслар томонидан бошқарилади ва улар уни самарасиз бошқариб, давлат обрўсига катта зарар етказмоқда. Кўпинча ерга бўлган ҳуқуқ сув танқислиги ҳақиқати билан боғлиқ бўлиб, бу даврий низоларга олиб келиши мумкин. Бироқ, бошқа жамиятлар бундай қарама-қаршиликларни ушлаб туриш механизмларини топдилар, кучлар ва воситалар мувозанатини қурдилар, шунда жамоат манфаати ҳамма учун ва бир вақтнинг ўзида ҳамма учун фойдали бўлади. Президентимиз Ш.М.Мирзиёев ана шу асосий муаммони тўғри кўриб, қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ерларга хусусий мулк ҳуқуқини ўрнатишга рухсат берди. Бу фақат бошланиши ва биз олдинга интилишимиз керак;
• Халқ томонидан сайланмаган маълум бир гуруҳ одамлар (ҳокимлар институти) жамоат мулкини билвосита шахсий нарсага, ўзиникига айлантирган ҳолда  ўзига “давлат” номидан барча давлат ресурсларини бошқариш ва тақсимлаш ҳуқуқини ўзлаштирар экан, биз ижтимоий бошқарувнинг коммунистик шаклидан воз кечганимиз йўқ.;
• Биз халққа нафақат сайлаш ҳуқуқини берадиган, балки халқни бошқариш ҳуқуқини осонгина бекор қилиш имконини берадиган бошқарув шаклини ўрнатмадик.

Шунинг учун ҳокимият пирамидасининг тепасида турганлар бу статус-кво ўзгармаслиги учун ҳар қандай чора кўришга тайёр. Қозоғистондаги воқеалар шуни кўрсатдики, бошқа давлатлар раҳбарлари ҳам мавжуд вазиятнинг кафолати бўла олади.

Бу ҳақиқатни англаш жамиятда чексиз, кескин, аммо самарасиз мунозараларга олиб келдики, сиз вазиятни эҳтиёткорлик билан баҳолаш ва муҳокама қилиш, ечимларни излаш ёки шунчаки ҳовурни босиб олишга  тақлид қилиш имконини берадиган бу сўз эркинлиги ҳақиқатми, дея ўйлай бошлайсиз. Бироқ, эркин фикр алмашиш барибир ёлғонни таниб олиш ва жамият нимани хоҳлашини аста-секин қайта кўриб чиқишда ажойиб самара бера бошлади.

Асосийси, жамият бизга 500-1000 оила бахтли яшаётган, 12 миллион оила ночор кун кечиришга мажбур бўлаётган жамият керак эмаслигини англай бошлади. Бизга бир томондан диний ақидапарастликка, иккинчи томондан либерал анархияга тушиб қолиш хавфи бўлмаган эркин демократик давлат керак. Биз фуқаролик жамияти институтлари ва эркин оммавий ахборот воситалари катта-кичик мансабдор шахсларнинг ҳар бир қарори, давлат бюджетининг ҳар бир тийинини, давлат активлари билан таъминланган ҳар бир кредити устидан жамоатчилик назоратини таъминлаш учун тўлиқ ваколатга эга бўлган эркин жамиятда яшашни истаймиз.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясига киритилаётган ўзгартиришлар айнан мана шу нарсага олиб келиши керак. Қачонки мамлакат ўзининг ривожланиш векторини, шу жумладан геосиёсийни танлашда чинакам эркин бўлса, фақат шу ҳолатдагина барқарор ва мустақил ривожланиш ҳақида гапириш мумкин бўлади.

Абдулла Абдуқодиров,

Anhor.uz иқтисодий шарҳловчиси