Нега Ўзбекистонда электр энергияси ва газ тарифлари оширилмоқда

2024 йил 1 майдан бошлаб Ўзбекистонда электр энергияси ва газ тарифларини ошириш режалаштирилмоқда, бу 2019 йил август ойидан бери биринчи марта шундай ўзгариш бўлади. Тарифларнинг ошиши билан параллель равишда энергия истеъмоли учун ижтимоий нормалар ҳам жорий этилади, бу давлатнинг уй хўжаликлари даражасида энергия истеъмолини тартибга солиш бўйича саъй-ҳаракатларининг бир қисмидир. Кейинги тарифларнинг ошиши 2025 йил апрель ойида бўлиши кутилмоқда. Ҳукуматнинг бу қарори давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган нархларга ўрганиб қолган истеъмолчилар орасида қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.

Нархларни сунъий равишда паст ушлаб туриш учун ҳар йили энергия компанияларига бериладиган давлат субсидиялари миллиардлаб долларни ташкил этади. Бундай чора-тадбирлар газдан маиший эҳтиёжлар учун эмас, балки саноат эҳтиёжлари учун фойдаланадиган йирик саноат истеъмолчилари учун жуда фойдалидир. Ушбу субсидия тизими йирик ишлаб чиқарувчиларга операцион харажатларини камайтириш ва бу орқали қўшимча даромад олишга ёрдам беради, бироқ у давлат бюджетига катта молиявий юк бўлиб тушади ва энергия ресурсларидан самарали фойдаланишни рағбатлантиришни сусайтиради.

Инфратузилманинг эскириши ва модернизациялаш зарурати

Инфратузилмани модернизация қилиш зарурати ва биринчи навбатда, мавжуд ускуналарнинг паст самарадорлиги ва мамлакатнинг хориждан газ таъминотига қарамлиги ортиб бораётганининг бир қанча сабаблари бор. Ўзбекистоннинг мавжуд энергетика инфратузилмаси асосан Совет Иттифоқи даврида ишлаб чиқилган ва қурилган. Уларнинг самарадорлиги замонавий иссиқлик электр станцияларидан деярли икки баравар паст. Бунга ўзбек кўмирининг юқори даражада куллилиги ва иссиқлик ўтказувчанлиги пастлиги ҳам қўшилади.

Бу орада эса Ўзбекистон тараққиёти учун зарур бўлган электр энергиясининг ҳажми йилдан-йилга ортиб бормоқда. Агар 2016 йилда 51 миллиард киловатт/соат ишлаб чиқарилган бўлса, 2023 йилда – 78 миллиард киловатт/соат, 2024 йилда эса эҳтиёждан келиб чиқиб 85 миллиард киловатт/соат ишлаб чиқариш прогноз қилинмоқда.

Шу билан бирга, электр энергияси етарли бўлмаслиги мумкин – электр узатиш линияларининг ёмонлашиши туфайли йўқотишлар 20% дан кўпроққа етган – бу йўл қўйиб бўлмайдиган ҳашаматдир. Бундан ташқари, эскирган ускуналар бахтсиз ҳодисалар ва технологик носозликлар хавфини оширади.

2022 йилги глобал энергияга ўтиш статистикасига кўра, Ўзбекистон саноати ривожланган Қозоғистон, Польша ва ҳатто Франциядан ҳам кўпроқ газ истеъмол қилади.

Газ истеъмоли юқори бўлишига қарамай, Ўзбекистон нисбатан кам электр энергиясидан фойдаланади. Бунинг сабаби электр энергиясининг самарасиз ишлаб чиқарилиши ва юқори сифатли электр энергиясини етказиб бериш тармоқларининг етарли даражада ривожланмаганлигидир.

Шундай қилиб, вазият зудлик билан бутун энергетика ва ёқилғи-энергетика тизимини ислоҳ қилиш ва янгилашни тақозо этади. Бундай шароитда давлат субсидиялари ҳисобига электр ва газ тарифларини пасайтириш мамлакат иқтисодиётига зарар келтиради.

Тарифларни оширишнинг иқтисодий ва ижтимоий жиҳатлари

Инфляциянинг ўсиши нафақат аҳолининг харид қобилиятига, балки тадбиркорлик субъектларининг иқтисодиётига ҳам таъсир кўрсатмоқда – охирги беш йилда инфляция даражаси 66 фоизга, энг кам иш ҳақи эса 55 фоизга ошган. Шу фонда тарифларни ошириш аҳоли учун нохуш бўлса-да, мантиқий қадам бўлиб кўринади. Бироқ, инфратузилмани янгилаш иқтисодий ўсиш ва одамларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш учун жуда муҳимдир.

Иқтисодий босимни бошдан кечираётган аҳоли орасида юзага келиши мумкин бўлган ижтимоий норозиликнинг олдини олиш мақсадида ҳукумат ижтимоий ҳимоя чораларини жорий қилмоқда. Буларга энг заиф қатламлар учун асосий истеъмол ставкалари ва тарифларнинг ошиши таъсирини юмшатиш учун кам таъминланган оилаларга молиявий ёрдам киради.

Инвестицияларни жалб қилиш ва молиялаштириш зарурати

Тарифларни ошириш нафақат жорий операцион харажатларни қоплаш чораси, балки келажакда ривожланиш учун инвестицияларни жалб қилиш воситаси сифатида ҳам кўзда тутилган. Паст тарифлар ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиш ва кенгайтириш учун зарур бўлган хусусий капиталнинг олдини олди. Тарифларни ошириш энергетика соҳасига инвестицияларни рағбатлантириши мумкин, бу эса узоқ муддатда энергия таъминотининг сифати ва ишончлилигини оширади.

Истеъмолни оқилона қилиш ва энергияни тежаш

Электр нархининг ошиши том маънода жисмоний шахслар ва корхоналарни энергияни янада оқилона истеъмол қилишга мажбур қилади. Юқори тарифлар барча саноат ва уй хўжаликларида энергия тежамкор тизимлардан фойдаланишни рағбатлантиради. Бу истеъмолчиларни умумий истеъмолни камайтиришга ва натижада энергия тизимидаги юкни камайтиришга ундайди. Энергия самарадорлиги, ўз навбатида, атроф-муҳит экологиясига тушадиган юкни камайтиради.

Бошқа мамлакатларда қандай

Масалан, қўшни Қозоғистонда вазият бошқача. У ерда тез-тез содир бўладиган энергия тарифларига тузатишлар кўпинча бозор шароитлари, иқтисодий вазиятнинг ўзгариши, экологик ва технологик стандартлар билан боғлиқ. Қозоғистон ҳам ўзининг эскирган энергетика инфратузилмасини янгиламоқда, бу эса энергия ишлаб чиқариш таннархини оширади. Қўшниларимиз электр энергияси бозорини босқичма-босқич либераллаштириш бўйича барқарор тенденцияга эга, бу эса тарифларнинг ўзгаришига олиб келади.

АҚШ, Германия ва Буюк Британия каби илғор иқтисодиётларда электр энергияси тарифлари ҳар йили ёки ундан ҳам тез-тез кўтарилиши мумкин. Бу бир қанча омилларга боғлиқ. Биринчидан, бу инфляция. Истеъмолчилар ва энергия компаниялари учун барқарорлик ва прогнозлиликни таъминлаш учун тарифлар кўпинча инфляцияга мос равишда тузатилади.

Яна бир сабаб – янги экологик меъёрлар ва стандартларни талаб қилиш, бу тозалаш технологиялари ва қайта тикланадиган энергия манбаларини жорий қилиш учун харажатларнинг ошишига олиб келади, бу эса иқтисодий нуқтаи назардан тарифларни ошириш зарурлигини англатади.

Электр энергиясининг асосий қисми қазиб олинадиган ёқилғилардан ишлаб чиқариладиган мамлакатларда нефть ва газ нархларининг ўзгариши электр энергияси нархига бевосита таъсир қилиши мумкин.

Ривожланган мамлакатлар ва уларнинг энг яқин қўшнилари тажрибаси шуни кўрсатадики, тарифларнинг тез-тез ва мослашувчан ўзгариши энергетика тизимининг ўзгарувчан шароит ва муаммоларга кўпроқ мослашишига ёрдам беради. Бу нафақат иқтисодий мақсадга мувофиқлик, балки кўрсатилаётган хизматлар сифатини ошириш, самарадорлик ва инвесторлар учун жозибадорликни ошириш йўлини ҳам ўз ичига олади.

Электр ва газ учун тарифларни ошириш давлат учун ҳам, ресурсларни якуний истеъмолчиларга етказиб бериш билан шуғулланувчи энергетика компаниялари учун ҳам катта муаммо ҳисобланади. Бу эса уларга кўрсатилаётган хизматлар сифатини таъминлашда муҳим масъулият юклайди. Кўпинча етказиб бериладиган энергия сифати белгиланган стандартларга жавоб бермайди, бу нафақат тарифларни қайта кўриб чиқиш, балки инфратузилма ва хизматларни истеъмолчиларнинг талаблари ва эҳтиёжларини қондириш учун яхшилашни ҳам талаб қилади.

Яна бир муҳим жиҳат: электр энергияси ва газни истеъмолчиларга етказиб бериш билан шуғулланувчи давлат ва корхоналар тарифлар оширилишини эълон қилишдан олдин аҳоли ва саноат корхоналари ўртасида олдиндан тушунтириш ишларини олиб бориши керак. Дарвоқе, ишлаб чиқаришда газдан фаол фойдаланаётган корхоналар анчадан буён улар учун махсус, оширилган тариф жорий этиш таклифини илгари сурган. Бу қишда газ таъминотининг узилиши туфайли ишлаб чиқариш тўхтаб қоладиган ҳолатлар такрорланишининг олдини олишга имкон беради.

Лола Исламова