Нима учун Марказий Банк инфляция сабабларини йўқ жойда изламоқда

Ўзбекистон Марказий Банки чораклик “2022 йилнинг I чораги учун пул-кредит сиёсати шарҳи”ни эълон қилди, бу қисқа муддатли истиқболда иқтисодиётдаги таваккаллар нуқтаи назаридан алоҳида таҳлилни талаб қилади, бундан ташқари, биз мамлакат иқтисодий блоки ва хусусан, Марказий Банк сиёсати бундай таваккалларнинг муқаррар оқибатларини минималлаштириш ва бартараф этишга хизмат қилишини таҳлил қиламиз.

Албатта, таҳлил алоҳида хусусий характерга эга, фақат ушбу мақола муаллифларининг фикрини акс эттиради ва ушбу мавзуни бошлаб бериш учун мўлжалланган.

Баён этиш кетма-кетлиги МБ билан бир хил бўлади, фақат ёндашув фарқ қилади – МБда иқтисодий ривожланиш масалалари эмас, балки инфляция даражаси биринчи ўринда туради.

Асосий ставка ўзгармади – 17%

МБнинг шарҳи ачинарли фактни қайд қилиш билан бошланади: “2022-йил 21-апрелдаги йиғилишда МБ Бошқаруви асосий ставкани йиллик 17% даражасида ўзгаришсиз қолдиришга қарор қилди… асосий савдо ҳамкорлари бўлган мамлакатлардаги вазият, шу жумладан валюта курслари маълум даражада барқарорлашганига қарамай, барча макроиқтисодий кўрсаткичлар бўйича ўрта муддатли истиқболда ноаниқлик ва таваккаллар даражаси юқорилигича қолмоқда. Жаҳон бозорида хомашё ва энергия ресурсларига нархларнинг ошиши, халқаро логистика билан боғлиқ муаммолар дунёнинг барча мамлакатларида инфляцион жараёнларнинг тезлашишига ва деярли барча йирик марказий банклар томонидан асосий (ҳисоб) фоиз ставкаларининг ошишига олиб келади”. 

Ўзбекистон МБининг сиёсати жаҳон тенденцияларига мос келиши унинг сиёсатидаги асосий ёлғондир. Биринчидан, МБ маълумотларига кўра, “деярли барча йирик марказий банклар” асосий ҳисоб ставкасини оширишни эълон қилмаган, жумладан, асосий савдо ҳамкорларимиз – Россия, Хитой, Туркия ва Марказий Осиё мамлакатлари, Қозоғистондан ташқари,  у ҳам Украинадаги урушнинг биринчи кунларида ваҳима тушганди. Россия Федерацияси ҳисоб ставкасини 20% га кўтарди, аммо уч ойлик урушдан кейин уни икки марта қайта кўриб чиқди ва ҳозир у 11% даражасида. Бу урушга, Ғарбнинг қаттиқ санкцияларига ва техник дефольт эҳтимолига қарамай.

Қозоғистон биргина жорий йилнинг ўзида уч марта қайта молиялаш ставкасини қайта кўриб чиқди ва 2022-йил 23-январда уни йиллик 9,75 фоиздан 14 фоизга оширди. Ўзбекистонда қайта молиялаш ставкаси минтақада энг юқори бўлиб қолмоқда – йиллик 17%.

Ҳатто Хитой қайта молиялаш ставкасини кўтармади, уни  йилига 2,85% даражасида қолдирди, гарчи айнан Хитой жаҳон бозорида хом ашё ва энергия ресурслари нархларининг кўтарилишидан, халқаро логистика билан боғлиқ муаммолардан энг кўп ноқулайликларга дучор бўлса ҳам – МБ 17% қайта молиялаш ставкаларини оқлаган ҳолда буни далилл сифатида кўрсатади.

Ўзбекистонда қайта молиялаштириш ставкаси юқорилигининг сабаби

Иқтисодиёт агентларининг юқори ставкалар ёрдамида пулга киришини чеклаш, иқтисодиётни кредитлашнинг потенциал манбалари бўлган банклардан пул олиш орқали МБ иқтисодиётдаги глобал талабни камайтиришга интилмоқда, бу эса Ўзбекистон МБининг фикрича, инфляциянинг пасайишига олиб келади. Anhor.uz  2019 йилдан буён бундай эмаслиги ҳақида ёзиб келмоқда.

МБ ўз шарҳида биринчи марта инфляция курсини валюта курси даражаси билан боғлашга батафсил ҳаракат қилди: “Ташқи шароитларнинг ўзгаришига жавобан миллий валюта курси март ойидаги тебранишлардан сўнг барқарорлаша бошлади (унинг қадрсизланиши). Март ойида 5% – таҳр.), йил бошидан буён девалватсия даражаси 4,1% ни ташкил этди”. Бу баёнот савол туғдиради:

Биринчидан, МБ валюта курсига валютанинг ички талаби эмас, балки ташқи шароитлар таъсир қилади, деб таъкидлайди. Яъни, на ташқи савдо тақчиллиги, на тўлов баланси кўрсаткичлари, жумладан, трансчегаравий ўтказмаларнинг ҳақиқий ҳажми эмас, айнан “жаҳон бозорида хомашё ва энергия ресурслари нархининг ошиши, халқаро логистика муаммолари”, МБнинг фикрича, ҳал қилувчи аҳамиятга эга.

МБнинг фикрича, инфляцияни тезлаштирувчи омил бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари, хомашё ва энергия ресурслари импортини қисқартиришни рағбатлантирадиган иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш ўрнига биз корхоналарнинг ишлаб чиқаришни ривожлантириш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва мамлакатнинг импортга қарамлигини камайтириш имкониятларини пасайтирамиз.

Импорт ҳақида фактлар

Ўзбекистон шаффоф бўлмаган давлат тендерлари орқали хусусийлаштирилган иккита нефтни қайта ишлаш заводи бўлган ҳолда, керосинни импорт қилади.

3,6 миллиард куб метр табиий газни қайта ишлаш ва 1,5 миллион тонна суюқ ёқилғи, хусусан, 307 минг тонна авиакеросин, 724 минг тонна дизель ёқилғиси, 437 минг тонна нафта, 53 минг тонна суюлтирилган газ ишлаб чиқаришни кўзда тутувчи анча йирик GTL лойиҳаси амалга оширилганига қарамай, Ўзбекистонда керосин етарли миқдорда ишлаб чиқарилмаяпти.

Ўзбекистон ишлаб чиқариш учун ўз салоҳияти ва ресурсларига эга бўлган ҳолда, ҳар йили мавсумда Туркманистондан камида 2-4 миллиард м3 табиий газ ва Қозоғистондан электр энергияси импорт қилишини Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги тан олади.

Энди савол туғилади – нега МБ ҳукуматнинг иқтисодий блоки билан биргаликда тушунарсиз ва тарқоқ инвестиция ва ижтимоий лойиҳаларни амалга оширишга йўналтирилган барча марказлаштирилган функцияларни бир жойда жамлаш ва барча хўжалик юритувчи субъектлари ривожланиб, йириклашиши учун ва бу манбадан олинадиган пул таннархини йилига 10-12% дан кўп бўлмаган миқдорда арзонлаштиришга йўналтирилган молиявий ресурсларни консолидациялаш борасида ҳеч нарса қилмаяпти?

Демакки, Ўзбекистон товарларни маҳаллий ишлаб чиқаришини ривожлантирмай, уларнинг импорт қилиган ҳолда инфляцияни импорт қилади. Айтганча, МБ Шарҳининг 55 саҳифасидан 11 саҳифасини инфляциянинг жорий даражасини таҳлил қилишга бағишлаган.

Март ойида инфляция даражаси 1,5 фоизни ташкил этиб, йилига 10,5 фоизга ўсди. Бунинг учун МБ қуйидаги изоҳ беради: “Нархларнинг ўсиши динамикаси асосан импорт инфляцияси, ташқи бозорларда озиқ-овқат маҳсулотлари нархларининг ошиши кутилиши ва анъанавий мавсумий омиллар билан боғлиқ… Йил якунига кўра инфляция динамикасига таклиф омилларининг таъсири (ишлаб чиқариш, транспорт ва логистика, импорт таъминоти, ёқилғи нархининг ошиши ва энергия) омиллар талаб омилларидан юқори бўлиши кутилмоқда”.

МБ инфляцияни таргетлаш ва нархлар ўсишини пасайтириш бўйича қўлланилган усуллар кутилган натижаларни бермаганини аниқ тан олади, чунки келаси йил 5 фоиз йиллик даражага эришиш учун, жорий йил якунлари бўйича инфляция йиллик 8 фоизли даражада режалаштирилган эди.

Бу нима учун бу содир бўлмоқда? Жавоб аниқ. Бугунги кунда Ўзбекистон пул таклифини чеклаш – юқори қайта молиялаш ставкаси, катта резерв талаблари, иқтисодиётни кредитлашни рағбатлантириш ўрнига МБнинг Nostro ҳисобварақларида (бу чет элда банк томонидан маҳаллий валютада  юритиладиган ҳисоб) катта қолдиқларни сақлаш орқали инфляцияга қарши курашмоқда. Шу билан бирга, инфляциянинг сабаби бошқа жойда.

Инфляция сабаблари ҳақида

МБ инфляциянинг ўсишини импорт нархларининг ошиши билан изоҳламоқчи. Бу қисман тўғри. 2022-йилнинг биринчи чорагида озиқ-овқат нархлари 4,4 фоизга ошди ва ушбу сегментнинг умумий инфляцияга қўшган ҳиссаси 1,8 фоиз пунктни ташкил этди.

Шу билан бирга, МБнинг ўзи, гарчи бу маҳсулотларга жаҳон талаби март ойида нархларнинг ошишига олиб келган бўлса ҳам,  “январь ва февраль ойларида ички бозорда ўсимлик мойлари нархи пасайгани” ҳақидаги қарама-қарши фактларни келтирмоқда. Шубҳасиз, ғалла, жумладан, буғдой ва уннинг жаҳон нархларининг ошиши ички бозорда улардан тайёрланадиган маҳсулотлар, шунингдек, ем-хашак, гўшт ва сут маҳсулотлари нархининг ошишига сабаб бўлмоқда. Лекин МБ ушбу тармоқлардаги корхоналарнинг рақобатбардош ривожланишини рағбатлантириш, ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ташқи бозорларга чиқиш чораларини кўрмаяпти. Солиқ имтиёзларини бериш, ишлаб чиқариш корхоналарига кредит ставкаларини қоплаш бўйича стихияли чора-тадбирлар кутилган самарани бермаяпти.

Ҳукуматда ҳозирча фискал ва пул-кредит сиёсати барча ишлаб чиқариш таннархининг ошишига ва ушбу барча тармоқларнинг рақобатбардошлигининг пасайишига олиб келиши ҳақида тушунча мавжуд эмас. Агар сиз маҳаллий ишлаб чиқарувчини қўллаб-қувватламасангиз, катта ютуқларни кутиш мумкин эмас.

Ҳисоботда МБ инфляцияни таргетлаш сиёсатининг муваффақиятсизлигини асослаш учун озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлари ва хизматлар прогнозида валюта курси даражасининг инфляция даражасига таъсирини баҳолаш учун бутун бўлимни тақдим этади. Назарий жиҳатдан валюта курсининг 1 фоизга қадрсизланиши мамлакатда озиқ-овқат маҳсулотлари нархининг 0,42 фоизга, ноозиқ-овқат маҳсулотларининг 0,18 фоизга ва хизматлар нархининг 0,16 фоизга ошишига олиб келиши мумкин. Бу таҳлилга асосланиб, МБ шундай хулосага келади: “Валюта курсининг 1 фоиз пунктга қадрсизланиши узоқ муддатда базавий инфляцияни 0,28 фоиз пунктга тезлаштиради”.

Ушбу тасдиқ валюта курси қандай реал омилларга боғлиқлигини, жаҳон бозорида озиқ-овқат нархларининг реал ўзгариши валюта курсимизга қандай таъсир қилишини тушунишни аҳамиятли қилади.

Аввалига учун 2 та графикни солиштирамиз – ўзбек сўмининг АҚШ долларига ва Россия рублига нисбатан динамикасини:

шунингдек, йил бошидан буён Россия рублининг АҚШ долларига нисбатан курси динамикаси:

Иккита аниқ факт аён кўриниб турибди:

1. Ташқи савдо тузилмаси, тўлов баланси хусусиятлари ва миллий валютага талаб ва таклифни шакллантирувчи омиллардаги сезиларли фарқларга қарамай, сўм ва Россия рублининг АҚШ долларига нисбатан курси амалда бир хил тенденцияга эга. Бу ўзбек сўмининг уч ойдан ортиқ уруш давом этаётган ва тарихдаги энг қаттиқ санксиялар остида қолган бошқа давлат валютаси динамикаси тенденциясига мос келиши, ташқи савдо фаолиятини, ички ишлаб чиқариш ва талабни чеклаши ҳақида саволлар туғдиради.
2. Март ойининг ўрталаридан бошлаб ўзбек сўми Россия рубли курси динамикасини деярли тўлиқ кузатиб борди. Март ойида Ўзбекистон банклари Россия рублида савдо қилишлари шарт эди ва жаҳон бозорида озиқ-овқат нархларининг ўзгариши ёки Россиядан трансчегаравий ўтказмаларнинг қисқариши туфайли ўзбек сўмининг қадрсизланиши бунчалик тез бўлмаслиги керак эди, чунки амалда деярли 2 ой ортимизда қолганди.

Агар Ўзбекистон Марказий Банки версиясини ҳисобга оладиган бўлсак, у ҳолда икки асосий валютанинг бир-бирига нисбатан динамикаси март ойининг боши ва иккинчи ўн кунлиги оралиғида тушунарсиз сакрашларни кўрсатиши керак эди. Бу динамикада фақат АҚШ доллари еврога нисбатан мустаҳкамланиб, март ойининг боши-ўрталарида сезиларли сакрашларсиз анча тез суръатларни кўрсатдиганидан бошқа ҳеч нарса равшан эмас.

Бу саволларга бизда аниқ жавоб йўқ ва биз МБ мутахассисларидан батафсил изоҳларни кутамиз.

Ўзбекистоннинг асосий экспорт товарлари (олтин ва мис) динамикасига назар ташласангиз, бу ерда март ойи ўрталарида кескин пасайиш ва ундан кейинги барқарорликни тушунтирувчи сезиларли тебранишларни учратмайсиз.

Тахмин қилишимиз мумкинки, МБнинг уруш бошланишига ваҳимага тўла муносабати ва ўзбек сўми курсининг ўзгарувчан рублга қаттиқ боғлангани икки валютанинг бундай “барқарор синхрон” динамикасининг асосий сабабидир. Шунга кўра, бу Ўзбекистон иқтисодиётининг сезиларли даражада Ўзбекистонга трансчегаравий трансферлар ва ташқи қарзлар ҳажмига боғлиқлигини кўрсатади.

Ҳисоботдаги прогнозларга кам одам ишонади: «Жорий йилнинг иккинчи чораги охирига келиб, салбий чиқариш бўшлиғи ёпилиши ва иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари потенциал даражага етиши кутилган эди». Салбий чиқариш бўшлиғи нима (нима?) ва бу баёнот нимани англатади? Эҳтимол, ўқувчилар ниманидир тушунишгандир …

Абдулла Абдуқодиров,

Anhor.uz иқтисодий шарҳловчиси 

Гулнора Суюндиқова,

молиявий таҳлилчи