Ортиқхўжаев бошқаруви даврида Тошкент иқтисодиёти билан нималар содир бўлди

Тошкент ҳокими Жаҳонгир Ортиқхўжаев Ўзбекистонда миллий медиа майдонида энг кўп тилга олинадиган ва тез-тез танқид қилинадиган юқори мартабали амалдор бўлса керак. Унинг бошқаруви даврида пойтахт иқтисодиёти қандай ўзгаргани, ҳокимнинг ноаниқ гаплари аҳолининг мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳотларга бўлган ишончига қандай таъсир қилгани, шунингдек, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган қурувчи” “ўтда ёнмас-сувда чўкмас”лигининг мумкин бўлган сабабларини таҳлил қилишга ҳаракат қилайлик.

Маълумот ўрнида: Жаҳонгир Ортиқхўжаев 2018 йил 26 апрель куни Марказий Осиёдаги энг йирик ва постсовет давлатлари орасида тўртинчи йирик шаҳри бўлган Тошкент шаҳри маъмурияти раҳбари вазифасини бажарувчи этиб тайинланган эди. Орадан саккиз ой ўтиб, ўша йилнинг 22 декабрида узил-кесил пойтахт ҳокими этиб тасдиқланди.

Ўзбекистон пойтахти ялпи ҳудудий маҳсулоти (ЯҲМ) кўрсаткичларидан келиб чиқиб, 2018-2021-йиллар даврида Тошкент шаҳри иқтисодиётидаги ўзгаришларни кўриб чиқайлик.

Оддий ўқувчи учун ушбу кўрсаткичлар маълум бир минтақадаги корхоналар томонидан яратилган барча маҳсулот ва хизматларнинг умумий қўшилган қийматини акс эттиришини тушунтириб берайлик. Ўз навбатида, қўшилган қиймат сотилган товар/хизмат таннархи ва уни ишлаб чиқариш учун сарфланган материаллар таннархи ўртасидаги фарқдир. Бир сўз билан айтганда, ЯҲМ минтақа иқтисодиёти ривожланишининг асосий кўрсаткичи бўлса, ЯИМ бутун давлатнинг миллий иқтисодиётидир.

Тошкент шаҳри иқтисодиёти кўриб чиқилаётган даврда анча жадал ривожланиб, республика иқтисодиётининг ўсиш суръатларини ортда қолдирди. Пойтахт ЯИМининг Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотидаги улуши 2018 йилдаги 13,1 фоиздан 2021 йилда 16,6 фоизгача ошди. Бундан ташқари, таъкидлаймизки, агар кўриб чиқилаётган даврнинг биринчи йилида Тошкент шаҳрида ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши 8,1 фоизни, ўтган йили бу кўрсаткич 14,1 фоизни ташкил этган бўлса, ушбу йилларда мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотининг ўсиши 5,1 ва 7, мос равишда 4 фоизни ташкил этди.

Аҳоли жон бошига ЯҲМ ҳам ошди – 2018 йилдаги 2,65 минг доллардан 2021 йилда 4,07 минг долларга ёки 53,4 фоизга. Шу билан бирга, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот 29,4 фоизга ўсиш билан мос равишда 1,53 минг ва 1,98 минг доллардан ошди. Бир қарашда Тошкент иқтисодиёти бутун Ўзбекистон иқтисодиётига қараганда анча жадал ривожланди. Бироқ, бошқа кўрсаткичларни таҳлил қилиш ушбу муваффақият ғоясини бироз ўзгартиради.

Хусусан, Тошкент шаҳри ЯҲМда пойтахт саноатининг улуши жиддий пасайган, қурилиш тармоғи улуши сезиларли даражада ошган. Шундай қилиб, агар 2018 йил охирида биринчи сегментнинг улуши 36,3 фоизни, 2021 йилда   34,5 фоизни ташкил этган бўлса, иккинчи сегмент мос равишда 8,1 фоиз ва 10 фоизни ташкил этади. Шу билан бирга, бозор хизматлари улуши деярли ўзгармади – 55,6 ва 55,5 фоиз. Бошқача айтганда, Тошкент иқтисодиётининг “ижобий” ривожланишига товарлар, жумладан, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши ҳисобига эмас, балки қурилиш ишлари суръатларининг ошиши ҳисобига эришилмоқда. Қандай қилиб бошқача бўларди, ахир шаҳарни “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган қурувчи” унвони соҳиби бошқаради.

Пойтахтдаги кичик бизнес ривожида аҳвол бундан ҳам баттар, буни нафақат ушбу соҳа вакилларининг “парда ортидан” даъволари ва кенг жамоатчиликнинг қаттиқ баҳоси, балки аниқ статистик кўрсаткичлар ҳам яққол кўрсатиб турибди.

Масалан, Ортиқхўжаев даврида кичик бизнеснинг пойтахт иқтисодиётидаги улуши йилдан-йилга сезиларли даражада қисқаришда давом этмоқда.

Агар 2018-йил якунида бу кўрсаткич 63,4 фоизни, бутун республика бўйича   59,4 фоизни ташкил этган бўлса, 2021 йил якунида бу кўрсаткич 48,1 фоизга (республика бўйича 54,9 фоиз) камайди. Шу билан бирга, Тошкент шаҳрининг бу кўрсаткичлари республиканинг бошқа вилоятлари билан солиштирганда энг ёмони ҳисобланади. Ўтган йили кичик бизнес субъектларининг иқтисодиётга кириб бориш даражаси бўйича Давлат статистика қўмитаси томонидан таҳлил қилинган Ўзбекистоннинг 14 та вилояти (12 та вилоят, Тошкент, Қорақалпоғистон Республикаси) ичидан пойтахтимиз охиридан олдинги 13-ўринни эгаллади.

Мутахассислар томонидан умумий эътироф этилган бир қонуният мавжуд: мамлакатда коррупция даражаси қанчалик паст бўлса, унинг иқтисодиётида кичик бизнеснинг улуши шунчалик юқори бўлади.

Бу жуда мантиқан тўғри, чунки коррупцион мансабдор шахслар ва назорат қилувчи органлар вакилларининг ўсиб бораётган иштаҳасини қондиришда кичик бизнеснинг йирик хўжалик юритувчи субъектлар билан рақобатлашиши анча қийин.

Тошкент шаҳри халқ хўжалигининг деярли барча тармоқларида, ҳаттоки кичик бизнес анъанавий равишда кучли мавқега эга бўлган тармоқларда ҳам кичик бизнес улуши сезиларли даражада камайганлиги қайд этилди. Хусусан, чакана савдода кичик корхоналарнинг улуши 2018 йилда қайд этилган 74,6 фоиздан 2021-йилда 65,6 фоизга қисқарди. Бундан ташқари, қурилиш соҳасида кичик бизнес субектларининг улуши (норасмий секторни ҳисобга олмаганда) ҳисобот даврида 52,4 фоиздан 50 фоизга камайди. Аммо энг муҳими, ҳатто айтиш мумкинки, ҳалокатли чўкиш саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда қайд этилган – 72,9 фоиздан 36,3 фоизгача. Кичик бизнеснинг улуши фақат хизмат кўрсатиш соҳасида– 32,9 фоиздан 36,7 фоизгача ошди.

Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, Ортиқхўжаев ҳар йили кичик бизнесни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлашга камроқ эътибор қаратмоқда. Бироқ, кичик бизнес вакиллари йирик корхоналарнинг бевосита рақобатчилари сифатида бозордан мақсадли равишда мажбуран чиқариб юборилаётганлигини бутунлай инкор этиб бўлмайди.

Амалда пойтахтда кичик бизнес йирик компанияларнинг рақобатдош устунликларидан деярли ҳимояланмаган. Улар орасида товар ва хизматлар таннархини пасайтириш, агрессив маркетинг сиёсатини олиб бориш, энг истиқболли жойларни танлаш имкониятлари бор. Агар маҳаллий ҳокимият органларидаги коррупциянинг энг юқори даражасини ҳисобга олсак, бу имкониятлар бир неча баробар ортади.

Биз нафақат кичик бизнес, балки барча пойтахт корхоналарининг асосий капиталига хорижий инвестициялар ва кредитлар ҳажми кўрсаткичларини алоҳида кўриб чиқамиз. Агар 2018-йил якунида Тошкентнинг уларни жалб этишдаги улуши қарийб 12 фоизни ташкил этган бўлса, 2021-йил охирида бу кўрсаткич 21,9 фоизга ошган. Бу ажойиб натижага ўхшарди. Аммо келинг, тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар (ТҲИ)га эътибор беринг, уларнинг ҳажми мамлакат ёки маълум бир минтақанинг инвестицион муҳитини тавсифлайди.

Биринчидан, келинг, ТҲИ нима эканлигини тушунтирамиз. Бу инвесторнинг ўз капиталини бошқа давлат корхонасига ушбу корхона бошқарувига таъсир ўтказишга имкон берадиган миқдорда инвестиция қилишдир. Тўғридан-тўғри инвестициялар портфелли инвестицияларидан фарқ қилади, бунда инвестор корхона устидан назоратни қўлга киритиш ниятисиз унинг акцияларини сотиб олади. Шундай қилиб, Тошкент шаҳрининг хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб этишдаги улуши ошганига қарамай, улардаги тўғридан-тўғри инвестициялар улуши амалда ўзгармади ва 17,6 фоиз даражасида сақланиб қолди.

Бу потенциал хорижий инвесторларда шаҳар раҳбарияти томонидан олиб борилаётган инвестиция сиёсатидан таассурот қолдирмаётганидан, уларда катта даромад олишнинг катта истиқболлари кўрмаётганидан далолат беради.

Жаҳонгир Ортиқхўжаевнинг Тошкент ҳокими сифатидаги фаолиятига берилган баҳони якунлаш учун пойтахт бюджети ижроси бўйича маълумотлар етарли эмаслиги аниқ. Бир-икки йил аввал улар чорак якунлари бўйича ҳам, йил якунлари бўйича ҳам Ўзбекистон Молия вазирлиги сайтида мунтазам эълон қилинарди. Аммо ҳайратланарлиси, Ортиқхўжаев ҳокимият тепасига келганидан сўнг, Молия вазирлиги янги идоравий веб-сайтни ишлаб чиқишни бошлади, унда вилоят бюджетлари тўғрисидаги маълумотлар ҳозирда йўқ. Бу тасодифми ёки йўқми, буни вақт кўрсатади.

Ҳокимнинг ахборот маконидаги ўзини тутиши нафақат унинг жамиятга, фуқароларга муносабатининг ўта муҳим кўрсаткичи бўлибгина қолмай, балки бутун ҳокимият имижини шакллантиради, амалга оширилаётган ислоҳотларга ишончни мустаҳкамлайди ёки сусайтиради. Биз унинг кўча тили жаргонлари, журналистларга таҳдидлар, монархия ҳокимияти билан ўз ҳокимиятини амалда қандай тақдим этгани (… референдум менман!) ҳақида тўхталиб ўтирмаймиз, лекин унинг сўнгги оммавий баёнотларига эътибор қаратсак.

Жумладан, яқинда Ортиқхўжаев давлат бюджетидан бир сўм ҳам олмадим, деб фарзандлари номига қасам ичган эди. Аммо яқинда биз батафсил ёзган газли ақлли ҳисоблагичларни ўрнатиш билан боғлиқ вазият бошқача фикрда. Кейин уйи бўлмаганларга 400 та хонадон совға қилганини айтди. Биринчидан, бу баёнот учун ҳеч қандай далил келтирилмаган, иккинчидан, бир вақтлар дунёдаги энг бой ва энг нуфузли гиёҳванд моддалар сотувчиси Пабло Эскобар ҳам ўз ҳомийлиги билан машҳур бўлган ва камбағал фуқароларга янги уй-жой берганини эслаймиз. Демак, шаҳар ҳокими рост гапирган бўлса ҳам, бу унинг шаҳарга беғараз хизматидан далолат бермайди.

Ортиқхўжаев, гарчи бунинг учун жуда кўп вақти бўлса ҳам, ҳеч қачон миллий медиа майдонида ўзини тўғри тутишни ўрганмаган. Табиийки, бу ерда «нима учун?” деган савол туғилади. Ўз навбатида ихтиёрий равишда иккита жавоб пайдо бўлади. Ёки интеллект даражаси, юмшоқ қилиб айтганда, бирмунча чекланган ва фақат фойда олишга қаратилган ёки уни жазосизлик ҳисси бутунлай ўз қаърига тортган, жумладан, давлат раҳбари томонидан кўрсатилган ишонч туфайли ҳазилакам боши айланиб қолган. Эҳтимол эса, бундан ҳам баттар бўлиши мумкин. Эҳтимол, у шунчаки ғайриихтиёрий даражада ҳокимиятдагиларнинг аҳолининг қолган қисмига ҳақиқий муносабатини акс эттираётгандир.

Ҳақиқий ёки ҳатто сохта демократияли ҳар қандай давлатда, у ҳеч бўлмаганда ўз мансабини аллақачон йўқотган бўларди. У нафақат фаол фуқаролик позициясига эга бўлган фуқаролар ва нафақат жуда кўп сонли тадбиркорлар, балки бошқа бир қатор юқори лавозимли сиёсатчиларга ҳам ёқмаса ҳам, ўз лавозимида қолади. Унинг «ўтда ёнмас, сувда чўкмаслиги» сабаби кўпроқ кучга эга бўлган шахслар унинг «хизматларидан» манфаатдорлигида деган таассурот пайдо бўлади. Бундан ташқари, Ортиқхўжаев фақат «бизнес» нинг номинал эгаси ёки оддийгина шерикликдаги эгаси эканлигини инкор этиб бўлмайди. Аммо бундай одамларни, қоида тариқасида, фақат маълум бир вақтгача сув юзасида тутиб туришади, кейин эса афсусланмасдан, улар шунчаки кўпроқ муҳим бошқасига алмаштирилади.

Тиллахўжа Алимухамедов