Газ ҳисоблагичларидан “ҳокимлик” неча миллион доллар ишлаб олади?

Тошкент шаҳридаги маиший истеъмолчиларга газни электрон ҳисобга олиш асбобларини ўрнатиш ишларини яна ўз вақтида якунлашнинг имкони бўлмади. Охирги марта бу муаммони 2022 йил 31 январгача ҳал қилиш режалаштирилган эди. Бу ҳақда, хусусан, халқ депутатлари шаҳар Кенгашининг 49-сессиясида “Hududgaz Poytaxt” газ таъминоти филиали директори Рустам Азимов маълум қилган эди. Пойтахтда жами 616,8 минг дона, жумладан, кўп қаватли уйларга 438,5 минг дона, хусусий уйларга 178,3 минг дона газ смарт-ҳисоблагичларини ўрнатиш режалаштирилган.

Ўзбекистон Президентининг 2020-йил 25-сентабрдаги “Табиий газ назорати ва ҳисобининг автоматлаштирилган тизимини жорий этиш” лойиҳасини амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори билан нафақат пойтахт истеъмолчиларига, балки бутун ҳудудда электрон газ ҳисоблагичларини ўрнатиш. Республикада газ таъминотини назорат қилиш ва ҳисобга олишнинг автоматлаштирилган тизимини (ГНҲАТ) тўлиқ йўлга қўйиш билан бирга, аввалига 2021-йил 1-августга қадар, сўнгра 2021-йил охирига қадар фақат Тошкент шаҳри бўйича якунланиши режалаштирилган эди.

Умуман олганда, Ўзбекистонда умумий қиймати 5,28 триллион сўм бўлган 3,54 миллион дона смарт-ҳисоблагичлар ўрнатилиши режалаштирилган. Электрон газ ҳисоблагичларини етказиб бериш бўйича тендер буюртмачиси ва ташкилотчиси якуний истеъмолчиларни газ билан таъминлашга ихтисослашган давлат назоратидаги “Худудгазтаъминот” АЖ ҳисобланади. Газ операторига давлат кафолати асосида ҳисоблагичларни харид қилиш учун хорижий кредитларни жалб қилиш ҳуқуқи ҳам берилди. Ишлаб чиқарувчини танлаш бўйича тендер фақат маҳаллий корхоналар ўртасида ўтказилгани ҳам эътиборга молик. Бу кўплаб саволлар туғдиради. Масалан, ҳақиқатан ҳам мамлакатимизда шундай мураккаб ускуналарни ишлаб чиқариш тажрибасига эга, ҳаттоки шундай улкан миқёсдаги корхоналар борми?

Аммо тендер натижалари бир қатор ойдинлик киритди. Устав капитали 10,1 миллиард сўм бўлган, таъсисчиси Тошкент шаҳар ҳокимлиги ҳисобланган “Технопарк” МЧЖ ғолиби деб топилди. Корхона бош директори Сарвар Аҳадов, аввалроқ таъсисчиси пойтахт ҳокимлиги раҳбари бўлган “Dream Production” қўшма корхонасини бошқарган. Шу билан бирга, “Интеллектуал Мулк” ахборот-қидирув тизимига кўра, Osten товар белгисини рўйхатдан ўтказиш икки компания томонидан топширилган бўлиб, уларнинг ягона асосчиси Жаҳонгир Ортиқхўжаев ҳисобланади. Бу жуда қулай – ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш учун кредит олиш ва шунга мос равишда юридик шахс уларни беради ва жисмоний шахс эса фойда олади.

Қизиғи шундаки, Ўзбекистоннинг 2020-2022 йилларга мўлжалланган инвестиция дастурига кўра, электрон газ ҳисоблагичларини ишлаб чиқаришга “Технопарк” МЧЖ билан бир қаторда Россиянинг “Газдевайс” компанияси ҳам киритилган. Бироқ, кейин расмий ҳужжатларда иккинчиси ҳақида эслатма йўқолди.

Давлат раҳбарининг 2019 йил январь ойида эълон қилинган қарори лойиҳасида “Худудгазтаъминот” АЖ “Технопарк” МЧЖ томонидан ишлаб чиқарилган ҳисоблагичларнинг бутун ҳажмини 2021 йил 1 июлгача харид қилишни таъминлаши шарт. Шу билан бирга, газ операторига ишлаб чиқарувчи билан хорижий валютада шартномалар тузишга рухсат берилиши керак эди. “Технопарк” МЧЖ учун яна бир тушунарсиз имтиёз. Бундан ташқари, 2023 йилгача юқорида қайд этилган иккита компания божхона тўловларидан (божхона йиғимлари бундан мустасно), ҚҚС, мобил алоқа модулларини IMEI томонидан рўйхатдан ўтказганлик учун йиғим, уяли алоқа операторлари учун акциз солиғидан озод этилиши кўзда тутилган эдики, бунга кўра газни назорат қилиш ва ҳисобга олишнинг автоматлаштирилган тизимини жорий этиш доирасида мобиль алоқа хизматларини кўрсатади.

Энди “Худудгазтаъминот” АЖ “Технопарк” МЧЖдан Италиянинг Pietro Fiorentini ва Euro Impiantini, шунингдек, Германиянинг Motan компаниялари технологик ускуналари ўрнатилган смарт ҳисоблагичларни қандай нархларда харид қилишига эътибор қаратсак. Лойиҳа қиймати 50 миллион долларни ташкил этади.Демак, агар 3,54 миллион метрга 5,28 триллион сўм (495 миллион доллар) тақдим этилса, битта смарт ҳисоблагич газ операторига ўртача 1,49 миллион сўм ёки Марказий банк курси бўйича 137,6 долларга тушади. Шу билан бирга, Украинада қуввати 4 м³/соат бўлган шунга ўхшаш Pietro Fiorentini ҳисоблагичларини чакана савдода 1,2 минг гривна ёки 42,45 долларга сотиб олиш мумкин.

Бундан ташқари, мутахассисларнинг фикрига кўра, энг яхши рус “ақлли” газ ҳисоблагичлари Вектор-Т G 1,6 ва Вектор-Т G 2,5 5 минг рубл (65,3 доллар), юқорида айтиб ўтилган Россиянинг “Газдевайс” ҳисоблагичларини эса, улар билан дастлаб уларнинг ишлаб чиқаришни ташкил этиш режалаштирилган эди, 4,1 минг рубл ёки 53,54 долларга сотиб олиш мумкин. Ва буларнинг барчаси чакана нархда, улгуржи савдода эса, қоида тариқасида, арзонроқ.

2020-йилда Энергетика вазири Алишер Султонов аҳолини тинчлантиришга уриниб, ҳисоблагичлар давлат бюджети ҳисобидан эмас, балки якуний истеъмолчиларга табиий ва суюлтирилган газ етказиб берувчи – “Худудгазтаъминот” АЖ компанияси ҳисобидан амалга оширилаётганини маълум қилган эди. Ҳа, бу компаниянинг ишлари ёмон эмас. Масалан, 2021-йилнинг уч чораги якунларига кўра, унинг соф фойдаси доллар ҳисобида ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 3,4 бараварга ошиб, 21,8 миллион долларга етди, аммо барибир ҳисоблагичларни сотиб олиш ва ўрнатиш харажатларини қоплаш учун кўп йиллар керак бўлади, чунки бозор конъюнктураси ҳар доим ўзгариши мумкин, шу жумладан газ етказиб берувчига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра.

“Худудгазтаъминот” акциядорлик жамияти давлат корхонаси эканлигини ва бу ҳолда йўқотишлар бюджет маблағлари ҳисобидан қопланишини унутманг. Шу билан бирга, шуни тушуниш керакки, аҳоли ҳам, тадбиркорлик субектлари ҳам, айниқса, кичик тадбиркорлик субектлари ҳам “ақлли” ҳисоблагичларни харид қилиш ва ўрнатиш харажатларини, айниқса, бундай ошириб юборилган нархларда қоплаш, асосан, уларнинг елкасига тушишидан қўрқишлари табиий. Катта эҳтимол билан, бу яна газ тарифларини ошириш орқали амалга оширилади.

Смарт ҳисоблагичлар ишлаб чиқариш бўйича тендер ҳатто “отвёркали йиғиш” усулида бўлса ҳам ҳисоблагичлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш маҳаллий корхоналар ўртасида, албатта, 800 та иш ўрни яратилиши билан оқлаш мумкин. Бу ҳам амал-тақал билан. Бироқ, агар “Техномарт” МЧЖ ҳисоблагичлари хорижий ҳамкасбларига қараганда бир неча баравар қимматроқ бўлиб чиққан бўлса, у ҳолда Россиянинг “Газдевайс” инвестиция дастуридан чиқиши билан бир қаторда, бу тендернинг софлигига ҳам, умуман бутун лойиҳага ҳам жиддий шубҳа туғдириши мумкин.

Жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, “фойдали” лойиҳалар ва давлат буюртмаларини давлатга қарашли шахслар ва ташкилотлар ўртасида тақсимлаш мамлакатга фойдадан кўра кўпроқ зарар келтиради, чунки у моҳиятан вақтинчаликдир. Бундан ташқари, фуқароларнинг давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларига ишончсизлиги, ижтимоий адолатсизлик ҳисси кучаймоқда. Бундан ташқари, пойтахт ҳокимининг фамилияси яна қайтадан пайдо бўлди, шундоқ ҳам унинг атрофида аллақачон кўплаб ноаниқ гап-сўзлар мавжуд.

Бундан ташқари, Ўзбекистон фуқаролари “Худудгазтаъминот” АЖ “Технопарк” МЧЖдан смарт ҳисоблагичларни қандай нархда харид қилишини билиш ҳуқуқига эга. Шу билан бирга ҳар бир модификация ва ҳужжатли далиллар билан. Бу маълум хусусиятларга эга ҳар бир моделнинг нархини шунга ўхшаш хорижий ишлаб чиқарилган моделларнинг нархи билан солиштириш учун керак. Шунингдек, Osten брендидан фойдаланиш учун газ ҳисоблагичининг якуний нархидан чегирмалар миқдорини ошкор қилиш керак. Менимча, алоҳида ҳолатда бу тижорат сири бўлиши мумкин эмас, чунки уларни сотиб олиш учун берилган пулни давлатга демакки,  яъни бутун Ўзбекистон халқига тегишли бўлган компания тўламоқда.

Тиллахўжа Алимуҳамедов