Шаҳарнинг қалбини асраб қолайлик

Қишлоқ тараққиёти муаммосини ҳал қилишга қаратилган йирик ташаббуслардан бири: қишлоқда хўжалик бирликларини кенгайтириш, атрофида тайёр маҳсулотни қайа ишлаш ва экспорт қилишга йўналтирилган қишлоқ хўжалигининг турли тармоқлари ривожланадиган кластерларни ташкил қилиш, интенсив боғдорчилик ва сабзавотчилик ғояси мавжуд ер участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқларининг қайта тақсимланишига олиб келди.

Бунинг деҳқонлар ихтиёридаги экин майдонларининг қисқариши, шунингдек, фермерлар фаолияти учун иқтисодий маконнинг торайиши каби оқибатга олиб келди. Иккинчиси, хусусан, ерни қайта ишлаш учун ресурсларни тақсимлаш (сув ресурслари, минерал ўғитлар, қишлоқ хўжалиги техникаси, ёқилғи-мойлаш материаллари) ҳали ҳам у ёки бу фермада бўлиши ёки бўлмаслигини белгилаб берадиган тўғридан-тўғри ҳокимнинг назорати остида эканлиги сабабли содир бўлди.

Бундан ташқари, суғориш сувларининг етишмаслиги, ер участкаларини парвариш қилишда агротехника меъёрларининг бузилиши, тупроқнинг шўрланиши, тупроқ сифатининг ёмонлашиши ва бошқа кўплаб омиллар кўплаб фермер ва деҳқонларнинг оилаларини боқиш учун етарли миқдорда қўшимча қиймат ололмаслигига олиб келди. Бу ҳокимларнинг сайланиши ва ҳокимиятнинг бўлиниши ҳақидаги материалнинг давоми.

Қишлоқни тарк этиш

Натижада, ўтган асрнинг 80-йилларида Хитойда содир бўлганидек, фермерларнинг катта массаси шаҳарларга йўл олди. Хитойшунос Светлана Кожированинг таъкидлашича, ўша пайтда яъни 2000-йилларнинг бошларида Хитой шаҳарларида ишсизлар сони 9 миллионга яқин эди. Буларга сяганлар (давлат корхоналарини қайта ташкил этиш натижасида ишидан айрилган) – 9,8 миллион киши, шунингдек, қишлоқдан шаҳарларга иш излаб кўчиб келганлар “деҳқон ишчилари”ни (нунгун) қўшиш керак, уларнинг сони 2005 йилда 120 миллион кишига етди. Тахминларга кўра, 2020-йилга бориб Хитой шаҳарларида ишсизлар сони 90-130 миллион кишига, қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлмаган ишчи кучи сони эса 250 миллион кишига етиши мумкин”.

Ўзбекистон Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, сўнгги беш йилда қишлоқ хўжалигидан шаҳарларга фақат ички миграция натижасида камида 1,6 миллион киши кўчиб кетган ёки шаҳар аҳолисига айланган, шаҳар аҳолиси эса 17,5 миллион кишига етган ( умумий аҳолининг 50,7%). Бунда доимий ёки вақтинчалик ишлаш учун ҳар куни шаҳарларга яқин атрофдаги қишлоқ аҳоли пунктларидан борадиган ёки шаҳарларда рўйхатдан ўтмасдан яшовчи шахслар ҳисобга олинмайди. Агар ушбу тоифани қўшадиган бўлсак, сўнгги 5 йил ичида шаҳар аҳолисининг ҳақиқий ўсиши камида 5-6 миллион кишини ташкил этади.

Шаҳарлар қиёфасининг ўзгариши

Ўзбекистон шаҳарларининг қиёфасини ўзгартириш, ҳаёт кўрсатганидек, етарлича билимга эга бўлмаган ва бу шаҳарларнинг тарихий жиҳатдан қандай пайдо бўлганлиги ва нима учун улар ҳозирги пайтгача бошқа йўл билан эмас, айнан шу тарзда ривожлангани ҳақида заррача тасаввурга эга бўлмаган одамларнинг қўлига тушди.

О.Шпенглер ёзганидек, “ҳақиқатан ҳам мўжизалар мўжизаси бўлган нарса шаҳар руҳининг туғилишидир. Сўнгги пойдевори биз учун абадий сир бўлиб қоладиган мутлақо янги турдаги оммавий руҳ сифатида у бирданига ўз маданиятининг умумий жўшқинлигидан ажралиб туради. Уйғонганидан сўнг, у ўзига кўзга кўринадиган танани қуради … Шаҳар ва қишлоқ бир-биридан катталиги билан эмас, балки руҳи мавжудлиги билан фарқ қилади.

Айнан мана шу руҳни Туркия, Бирлашган Араб Амирликлари, Саудия Арабистони, Жанубий Корея ва ҳоказо шаҳарлардаги бинолар намуналаридан кўр-кўрона нусха кўчиришни бошлаган шаҳарларнинг янги архитекторлари тушунмадилар ва ажрата олмадилар.

Зеро, ўзига хос тарихи, пайдо бўлиши ва ривожланиши генезисига эга бўлган Тошкентни ободонлаштиришнингбош режасини Бухорога, Самарқандга, Хивага кўчириб бўлмайди. Агар Андижон ва Қўқон шаҳар сифатида тарихий карвонлар йўлида пайдо бўлган ва ривожланган бўлса, Наманган ва Фарғона умуман бундай эмас. Термиз ва Қарши, Самарқанд ва Жиззах, Бухоро ва Навоий каби бошқа шаҳарларимиз тараққиётининг аҳамияти ва генезиси ҳақида мана шундай гапириш мумкин. Бу ўзига хос «руҳи» ва у ерда яшовчи аҳоли дунёқарашининг ўзига хос хусусиятларига эга бўлган мутлақо бошқа шаҳарлардир.

Атрофдаги ландшафт билан ўзига хос уйғунликка эга бўлган шаҳарларга, 2000-йилларнинг бошларигача бўлгани каби, табиий сув ҳавзаларини йўқ қилиш, ер ости сувларининг йўналиши ва ҳажмининг ўзгариши шаклида атроф-муҳитга чидаб бўлмас юкланишни мажбуран қабул қилдириш мумкин эмас. Маиший ва ишлаб чиқариш чиқиндилари ҳажмининг бир неча баробар ортиши сув омборлари ва оқава сувларнинг ифлосланишига олиб келди. Кўп йиллик чинорларни ваҳшиёна кесиш – ҳудудларнинг чўлланишига. Бундан ташқари, нафақат давлат, балки ЮНЕСКО томонидан муҳофаза қилинган тарихий обидалар ҳам вайрон қилинган ёки шикастланган.

Айрим ҳокимлар ўз манфаатини “шаҳарларнинг янги қиёфасини яратиш” имкониятида кўрдилар, аниқ бир ҳудудда қурилиш қилмоқчи бўлганлар учун ҳар бир квадрат метрга “ставка” эълон қилинди. Бу ставкалар ҳам расмий, ҳам норасмий ҳисобланади. Улар ўз манфаатларини “инвестицияларни жалб қилиш”, “маҳаллаларни ободонлаштириш”, “транспорт узелларини яхшилаш” каби жарангдор ва замонавий тушунчалар билан мослаштиришни ўргандилар.

Энди биз ҳаммамиз шундай тенденцияни кузатмоқдамизки, ландшафтнинг ўзига хос хусусиятлари ва атрофдаги қишлоқларни бошқариш усули билан вужудга келган шаҳарлар тобора ортиб бораётган табиий (ер, сув ҳавзалари, табиий тозалаш иншоотлари) ва инсон ресурсларини ямламай ютиб, ўзларининг табиий муҳити билан зиддиятли бўлиб боришмоқда.

Шаҳарлардаги зўравонлик

Анъанавий қишлоқ жамиятида ижтимоий бирликнинг асосий институти вазифасини ўзига хос ривожланиш тарихи ва ўзига хос ахлоқий-ахлоқий қадриятларга эга бўлган маҳалла каби ўзига хос шарқона жамоа онги билан тўлдириладиган оила бажарган. Шаҳарларнинг ривожланиши шаҳарнинг имкониятлари ва васвасалари асосий «тарбиячи» ва ўқитувчиси бўлган аҳолининг анонимлигининг кучайишига олиб келди. Айнан шу ҳодиса қишлоқда ҳам, шаҳарда ҳам зўравонликнинг кучайишини тушунтириб беради..

Шаҳарлар одамларнинг бундай оқимига, айниқса иш ўринлари билан таъминлашга тайёр эмас эди. Уй-жойга бўлган талаб сезиларли даражада ошди, лекин шаҳар аҳолисининг реал даромадлари сезиларли даражада пасайди ва шаҳар инфратузилмасига юк сезиларли даражада ошди.

Қишлоқда меҳнат шароитларининг мураккаблашиши натижасида юзага келган жадал урбанизация минг йиллар давомида авлоддан-авлодга сингдирилиб келаётган ва ўзбек халқи маънавий қиёфаси асосини ташкил этувчи анъанавий қадриятларнинг емирилишига олиб келди.

Бу тектоник силжиш шаҳарлар ишлаб чиқариш салоҳиятининг ортиши ва капиталнинг марказлашувининг кучайиши каби ижобий ҳодисалар билан бир қаторда умуминсоний қадриятлар ролининг пасайиши, маданият ва таълимнинг пасайиши. аҳоли сони ва шаҳар «чангалзорида» яшаш майдони учун қаттиқ рақобат кабисалбий оқибатларни ҳам яққол намоён қилди. Ор-номус, қадр-қиммат, ўзаро ҳурмат, юксак маънавий ривожланишга интилиш каби тушунчалар иккинчи ўринга тушиб, ўз ўрнини табиий ибтидоий инстинктларга – “омон қолиш, ўзингни кўтариш, бошқалардан устун туриш”га бўшатиб беради. Бу жиноят ва зўравонликнинг кўпайишига олиб келди.

Шаҳарлар маъмурий ва иқтисодий ҳокимият марказлари бўлганлиги сабабли, бу хатти-ҳаракатлар ички ишлар органларининг оддий ходимларидан тортиб йирик саноат вазиригача бўлган кўп сонли давлат амалдорлари ва раҳбар ходимларининг мотивациялари ва хатти-ҳаракатларида намоён бўлади. А.Фергюсон шундай ёзган эди: “Қадимги юнон ёки римлик учун инсон ҳеч нарса эмас, халқ эса ҳамма нарса эди. Замонавий одам учун <…> шахсият ҳамма нарса, одамлар эса ҳеч нарсадир”.

Ўзбекистоннинг истисносиз барча  шаҳарларини ривожлантириш бўйича бош режаларининг тезроқ қабул қилиниши жуда муҳим. Биринчи навбатда эса, пойтахтнинг бош режаси. Номаълум сабабларга кўра уни қабул қилиш беш йилдан буён ортга сурилиб келмоқда. Шаҳарликлар ҳали ҳамма ерлар бўлиниб, сотилмаган, дея, аччиқ ҳазил қилишади. Шаҳар аҳолиси тинчлигини йўқотди, қачон ва нимани бузиши номаълум, шунинг учун улар узоқ муддатли режалар тузмайдилар.

Сизнинг шаҳрингизга бўлган муҳаббатингиз – бу унинг, баъзан эски бўлса-да, лекин жуда азиз қиёфасига бўлган муҳаббатингиздир. Шуни эсда тутиш керакки, кўплаб ўзгаришлар чиройли кўринадиган, аммо индивидуалликдан бутунлай маҳрум бўлган юзларни яратадиган муваффақиятсиз косметика процедураларига ўхшайди. Шундай экан, келинг, шаҳарларимизни бадбашара қилмасдан, уларга қалбини қайтарайлик.

Абдулла Абдуқодиров