Ўзбекистон Молия вазирлиги ҳукуматнинг кимдан, қанча ва нима учун қарзи борлигини айтди

Молия вазирлиги Ўзбекистоннинг 2021 йилдаги давлат қарзи тузилмаси ва динамикасига бағишланган шарҳни эълон қилди. Унда ташқи ва ички қарз олиш манбалари, ҳажмлари ва шартлари очиб берилган, давлат кредитларни қандай мақсадларда жалб қилиши, шунингдек, бу мамлакатга қанчага тушиши кўрсатилган. Бироқ, фискал идора томонидан қарзларни молиялаштириш самарадорлиги, қарз маблағларининг мақсадли сарфланиши устидан назоратнинг мавжуд механизмлари ва воситаларига аниқлик киритилмаган.

Хусусан, 2021 йилнинг январь-декабрь ойларида Ўзбекистоннинг давлат қарзи 2,9 миллиард долларга ёки 12,4 фоизга ўсиб, 26,3 миллиард долларга етган. Таъкидлаб ўтиш жоизки, бу қарз маблағларининг тўлиқ миқдори эмас, балки 2022 йил 1 январь кунга қадар бўлган қарзнинг қолдиғидир. Бунинг энг муҳим қисми – 22,4 фоизи давлат бюджети тақчиллигини қоплашга тўғри келади. Эслатиб ўтамиз, бюджет тақчиллиги – бу давлат харажатлари унинг даромадларидан ошиб кетишидир. Бу шуни кўрсатадики, республика даромадидан кўпроқ маблағ сарфлашда давом этмоқда, ундан ҳам кўпроқ қарзга ботади ва кредитлардан фойдаланиш самарадорлиги ҳали ҳам катта шубҳа остида.

Ўзбекистон давлат қарзининг ялпи ички маҳсулотга (ЯИМ) нисбати бироз пасайди – 2020 йилдаги 39 фоиздан 2021 йилда 38 фоизгача, бироқ бу кўрсаткич анча юқори даражада қолмоқда, чунки унга пандемия ва унинг оқибатларига қарши курашиш учун ўтган йилдан буён сезиларли миқдорда қарзлар олинган. Бу кўрсаткичларни камайтиришда катта роль ўйнади. Аммо эътибор беринг, масалан, 2019 йилда давлат қарзининг республика ялпи ички маҳсулотига нисбати 29,7 фоизни, 2018-йилда – 28,3 фоизни, 2017-йилда эса атиги 18,7 фоизни ташкил этди.

Дунёнинг турли мамлакатлари ва минтақалари қабул қилинадиган давлат қарзининг ЯИМга нисбати учун турли чегараларни белгилайди. Хусусан, Европа Иттифоқи мамлакатларида Маастрихт мезонларига кўра, у 60 фоизга белгиланган. Айримларга Ўзбекистон бу кўрсаткичлардан ҳали узоқда ва хавотирланишга ҳали эртадек туюлиши мумкин.

Аммо Европа Иттифоқи ва Ўзбекистон иқтисодиёти тузилмаларини солиштирадиган бўлсак, республикада ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига меҳнат унумдорлигини сезиларли даражада ошириш, ишлаб чиқаришга инновацион ишланмаларни кенг жорий этиш, юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни сезиларли даражада ошириш билан эмас, балки  кўп жиҳатдан ташқи қарзлар ҳисобига эришилаётгани тушунарли бўлади.

Натижада, бу ҳеч қандай тарзда Ўзбекистон товар ва хизматларининг жаҳон бозорларида рақобатбардошлигини оширмайди ва ташқи савдо тақчиллигининг янада ошишига ва шунга мос равишда , хорижий валюта тақчиллигига (мамлакат ташқи бозорда сотганидан кўпроқ сотиб олганида) олиб келади. Ўз навбатида, бу маълум шароитларда миллий валютага босим ўтказади.

Аммо барча мамлакатлардаги каби давлат ташқи қарзи ва давлат ички қарзига бўлинган Ўзбекистоннинг давлат қарзи кўрсаткичларига қайтсак. Хусусан, биринчиси 2021-йилда 11,8 фоизга ўсиб, 23,6 миллиард долларни ташкил этган бўлса, бу умумий давлат қарзининг 89,7 фоизини ташкил этган бўлса, ички давлат қарзи 17,4 фоизга ошиб, 2,7 миллиард долларни ташкил этди.Ташқи ва ички давлат қарзи ўртасидаги фарқ нима? Биринчи ҳолда, давлатга кредитлар турли халқаро молия институтлари ва ташкилотлари, шунингдек, хорижий банклар томонидан, иккинчи ҳолатда, давлат облигациялари (облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар) сотиб олиш йўли билан асосан маҳаллий тижорат банклари томонидан амалга оширилади, Молия вазирлиги номидан Марказий банк томонидан Ўзбекистон Республика валюта биржасига жойлаштирилади.

Лекин нима учун ташқи қарз (23,6 миллиард доллар) ва ички қарз (2,7 миллиард доллар) ҳажмида бунчалик катта фарқ бор? Бу жуда оддий: Ўзбекистон миллий валютаси жаҳон молия бозорларида рўйхатга олинмаган, шунинг учун у Ўзбекистондан янги корхоналар ташкил этиш, мавжудларини модернизация қилиш, иқтисодий ва энг муҳими, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш учун зарур бўлган товарлар, технологиялар ва хизматлар импортини қоплай олмайди. Бундан ташқари, катта миқдордаги ички давлат қарзи миллий валюта курсига салбий таъсир кўрсатиши ва яқин келажакда инфляция жараёнларини рағбатлантириши мумкин. Ташқи қарз, гарчи дастлаб миллий валютани қўллаб-қувватласа-да, ўрта ва узоқ муддатли истиқболда, назоратсиз ташқи кредитлар ва улардан фойдаланишнинг паст самарадорлиги билан, ҳатто уни емирилишига олиб келиши мумкин.

Халқаро молия институтлари тавсиясига кўра, Ўзбекистонда давлат секторига чет эл кредитларининг рухсат этилган максимал миқдорини белгилаш ва ҳар йили камайтириш бошланди. Агар 2020 йилда унинг даражаси 5,5 миллиард долларни ташкил қилган бўлса, 2021 йилда бу кўрсаткич 5 миллиард долларни ташкил этади. Бунинг асосида ўтган йили ташқи қарзлар бўйича жами 4,9 миллиард долларлик 33 та битим имзоланган бўлиб, шундан 36,7 фоизи бюджет тақчиллигини қоплашга йўналтирилди. Аммо унинг катта қисми кимё саноати ва ижтимоий лойиҳаларни молиялаштириш учун мўлжалланган эди. Ўзбекистон ҳукумати 2022 йилда хорижий кредитлар бўйича 4,5 миллиард доллар миқдорида лимит белгилаш ниятида. Айни пайтда, бўлишига қарамай, хусусий ташқи қарзлар деб аталадиган нарсага чеклов йўқ, аксарият хорижий кредитлар ҳақиқатда хусусий компаниялар томонидан эмас, балки давлат корхоналари томонидан олинган.

Юқорида айтиб ўтилганидек, 2022 йил 1 январь ҳолатига жами давлат қарзининг асосий қисми Ўзбекистон давлат бюджети тақчиллигини қоплашга тўғри келади – 5,9 миллиард доллар ёки 22,4 фоиз. Шу билан бирга, 2021 йил 1 январь ҳолатига нисбатан ушбу мақсадлар учун қарз қолдиғи 25,5 фоизга ошган. Кейинги ўринда энергия саноати. Бу соҳада қарз баланси ўзгармади – 3,1 миллиард доллар. Нефть-газ сектори ҳиссасига 2,9 миллиард доллар (ўсиш 7,4 фоиз) тўғри келади. Умуман олганда, кредитлашнинг ушбу уч йўналиши мамлакат давлат ташқи қарзининг ярмидан сал кўпроқ қисмини ташкил этди.

2022-йил 1-январь ҳолатига давлат ташқи қарзининг иқтисодиёт тармоқлари бўйича бутун тузилмаси ва 2021 йил 1 январь ҳолатига қавслар ичида келтирилган:

• Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш – 5,9 миллиард доллар (4,7 миллиард доллар);
• Энергетика саноати – 3,1 миллиард доллар (3,1 миллиард доллар);
• Нефт ва газ сектори – 2,9 миллиард доллар (2,7 миллиард доллар);
• Транспорт ва транспорт инфратузилмаси – 2,6 миллиард доллар (2,5 миллиард доллар);
• Қишлоқ ва сув хўжалиги – 2,4 миллиард доллар (2,3 миллиард доллар);
• Уй-жой коммунал хўжалиги – 2,1 миллиард доллар (2 миллиард доллар);
• Тижорат банклари – 1,2 миллиард доллар (1,2 миллиард доллар);
• Кимё саноати – 1,2 миллиард доллар (1,2 миллиард доллар);
• Таълим ва соғлиқни сақлаш – 0,7 миллиард доллар (0,7 миллиард доллар);
• Телекоммуникация – 0,2 миллиард доллар (0,2 миллиард доллар);
• Бошқа тармоқлар – 1,3 миллиард доллар (1,1 миллиард доллар).

Ўзбекистон ҳукуматининг энг йирик кредиторлари Осиё тараққиёт банки (ОТБ) ва Жаҳон банки (ЖБ) каби нуфузли халқаро молия институтлари, шунингдек, Хитой давлат банкларидир. Улар олдидаги умумий қарз қолдиғи давлат ташқи қарзи мажбуриятлари умумий ҳажмининг 58 фоизини ташкил этади. Қуйида ташқи кредиторларнинг бутун таркиби ва уларга бўлган қарзлар қолдиғи келтирилган:

• ОТБ – 2022 йил 1 январь ҳолатига 5,2 миллиард доллар (2021 йил 1 январь ҳолатига кўра 5 миллиард доллар);
• ЖБ – 4,3 млрд доллар (3,7 млрд доллар);
• Хитой Давлат тараққиёт банки – 2,2 миллиард доллар (2 миллиард доллар);
• Хитой Экспорт-импорт банки – 2 миллиард доллар (2 миллиард доллар);
• Япония халқаро ҳамкорлик агентлиги, 2,1 миллиард доллар (2 миллиард доллар);
• Халқаро инвесторлар – 2,6 миллиард доллар (1,7 миллиард доллар);
• Иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш жамғармаси ва бошқалар – 1 миллиард долларга (1 миллиард доллар);
• Ислом тараққиёт банки – 0,9 миллиард доллар (0,9 миллиард доллар);
• Япония халқаро ҳамкорлик банки ва бошқалар – 0,6 миллиард доллар (0,4 миллиард доллар);
• Бошқа халқаро молия институтлари – 2,7 миллиард доллар (2,4 миллиард доллар).

Буларнинг барчаси фақат давлатнинг ташқи қарзи эканлигини таъкидлаймиз. Лекин корхоналарнинг ташқи қарзи ҳам бор, кўрсаткичлари март ойи охиригача эълон қилинади. Яна бир бор эслатиб ўтаман, Марказий банк ҳисоботларида бу хусусий қарз сифатида кўринса-да, чет эл кредитларини жалб қилувчи компанияларнинг аксариятида давлат активлари улуши жуда юқори. Хуллас, у ёки бу йўл билан қарз давлат маблағлари ҳисобидан, билвосита бўлса-да, тўланади. Аммо улар ҳақиқатан ҳам хусусий бўлган тақдирда ҳам, Ўзбекистоннинг ташқи қарзларида ҳукуматнинг улуши сезиларли даражада юқори. Хусусан, 2021 йил 1 октябрь ҳолатига кўра, бу деярли 61 фоизни ташкил этди. Бу жуда кўп, чунки, масалан, Қозоғистон ташқи қарзи таркибида у ҳатто тўртдан бирини ҳам ташкил этмайди.

Буларнинг барчаси Ўзбекистонда, биринчидан, моҳиятан давлат корхоналарининг салмоғи ҳали ҳам юқорилигидан далолат беради, иккинчидан, уларнинг кўпчилигининг молиявий кўрсаткичлари (фойда, активлар ва капитал рентабеллиги), шунингдек, корхоналарнинг ривожланиш истиқболлари ҳам мавжуд эмас. бу хўжалик юритувчи субъектлар, ҳеч бўлмаганда, хорижий қарз олувчиларга некубинлик кайфиятини  илҳомлантирмайди. Шу билан бирга, халқаро молия институтлари (ХМИ) Ўзбекистон ҳукуматини ислоҳотлар олиб бораётганини нозик таърифлашига қарамай, улар учун кредит маблағларини қайтариш кафолати асосан республиканинг олтин-валюта захиралари ҳисобланади. Бу ислоҳотлар самарадорлигини жамоатчилик эътироф этиши эса, асосан, жамоатчиликни ёки ХМИ акциядорларини ишонтириш ва, эҳтимол, мамлакат раҳбариятини бу билан тўхтамасликка ундаш учун амалга оширилади.

Хулоса қилиб айтганда, биз битта муҳим ва индикатив тенденцияни қайд этамиз. Ўтган йили давлат ташқи қарзи 11,8 фоизга ошган бўлса, ташқи кредитлар ва улар бўйича фоизларни тўлаш ҳажми 22,2 фоизга ошди. Жумладан, 2020 йил охирида улар 1,8 миллиард долларни, 2021 йилда эса 2,2 миллиард долларни ташкил этди. Ўзингиз хулоса чиқаринг.

Тиллахўжа Алимуҳамедов,

Молия ва товар-хомашё  бозорларининг шарҳловчиси