Ўзбекистон тараққиётига асосий таҳдидлар

Ўзбекистоннинг суверен давлат сифатида мавжудлигига таҳдид солувчи жиддий таҳдид ва хавф-хатарларнинг дастлабки белгилари пайдо бўла бошлади. Абдулла Абдуқодиров ўзи асосий деб ҳисоблаган таҳдидлар ҳақида ўз нуқтаи назарини ва воқеалар ривожининг эҳтимолий сценарийлари тахминини тақдим этади. Бу сиёсий хатарлар ҳақида сўз борадиган мақоланинг биринчи қисми. 

Диний қарашларнинг радикаллашуви

Вақт “Толибон” ўзини исломдаги энг қаттиққўл ҳаракатлардан бири «деобандизм» ҳаракатига мансуб деб билишини кўрсатди. 1867 йилда Ҳиндистоннинг Деобанд шаҳридаги мадрасалардан бирида пайдо бўлган таълимот ўз тарафдорларини Ҳиндистонни инглиз қўшинлари томонидан мустамлака қилинишига қаршилик кўрсатишга чақирганди.

Тарихий маълумотнома:

Деобандистлар анъанавий ислом ташқи дунёга ҳаддан ташқари кўп ён босган, шунинг учун уни тозалаш керак, деб ҳисоблашади. Ўрта Осиёга деобандизм ғоялари сўфийликдан кейин кириб кела бошлади.

Деобандизм АҚШ армиясини тайёрлаш маркази қошидаги Чет тиллар институти ҳисоботида “улар соф ислом анъаналарига амал қилиш учун Тақлидни (муқаддас битикларнинг эски талқинларига содиқлик) қабул қилдилар ва вақт ўтиши билан дунёдаги ўзгаришлардан келиб чиққан ҳолда ислом позицияларини шарҳловчи илоҳиётчиларни рад этдилар”, —деб  таърифланган..

Толибон 90-йилларнинг бошида деобандизмни афғон воқеликларига мослаштира бошлаган. Мисол учун, фақат қотилликка жавобан ўлдиришга рухсат берилади («қонга қон, жонга жон» тамойили), лекин рақибни кечириш «лойиқ ҳаракат» ҳисобланади. Толибон рухсат этилган ҳаракатлардан «лойиқ ҳаракатлар» устунлиги тамойилидан воз кечди, чунки мамлакатда яшовчи турли қабилалар ва халқлар нима мақбул ва нима лойиқ эканлигини турлича тушунишган.

1998 йилга келиб, Толибон Пуштун қабилалари учун “Пуштунвали” одоб-ахлоқ кодексининг қоидалари билан деобандизмни сезиларли даражада суюлтирди ва бу уларнинг қарашларини янада радикаллаштирди.

«Деобандчилар нуқтаи назаридан, ҳукуматнинг мақсади фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлаш эмас, балки илоҳий ироданинг йўл бошловчиси бўлишдир», деб таъкидланади 2000 йилда чоп этилган “Толибон. Ислом, нефть ва Марказий Осиёда янги буюк ўйин” китобида.

Мустақилликнинг дастлабки 25 йилида Ўзбекистон ҳукумати ва дин ўртасидаги муносабатлар тизими диний етакчиларнинг “тўғри йўналиш” асосида қурилган бўлиб, улар баъзан исломни ўзига хос тарзда талқин қилганлар. Бинобарин, жамоанинг маънавий етакчиси илоҳнинг бош йўл бошловчисига айланадиган деобандчиликни эслатувчи ислом талқини Ўзбекистоннинг айрим диний жамоаларида ўз ўрнини топди. Бундай ҳолат орқада қолиш ва билимсизликка, яқин келажакда эса – ижтимоий тўқнашувларга олиб келиши мумкин.

Шахсий садоқат тамойилига асосланган давлат хизматига кадрларни танлаш тизими бу жараённи янада кучайтиради. Яъни, тескари саралаш ишлайди: асосийси – содиқлик, паст малака эса, маълум бўлишича, ёмон эмас. Ушбу тамойил бўйича давлат хизматига сайланган одамлар ўз мавқеларининг заифлигини мукаммал тушунадилар. Шунинг учун, улар хизматга шайликларини кўрсатиш учун баъзида мамлакат қонунларидан ташқарига чиқадиган буйруқларни бажариш учун қонунни бузиб ўтишлари мумкин.

Бу аллақачон жамиятнинг норозилигига сабаб бўлмоқда ва бу йўналишни қўллаб-қувватлаш давлатни ўлдиради. Гўё унсиз, саводсиз, аммо фидойи амалдорларнинг генотипи етиштирилаётгандек таассурот пайдо бўлади.

Кадрларни танлашнинг, жамоатчилик онгини манипуляция қилишнинг бу усули, эҳтимол, ҳокимият тузилмалари барқарорлигининг кафолатини беради, аммо бундай жамиятда ҳеч қандай тараққиёт бўлмайди. Мустақилликнинг дастлабки 25 йили буни исботлаб берди ва буни халқ эътироф этди. Иқтисодий қийинчиликлар кучаяди ва норозиликни жиловлаш учун радикал ислом чақирилиши мумкин. Жамиятнинг маълум бир қисми таълим ва маърифат ўрнига аллақачон динда давр муаммоларига жавоб изламоқда, жамиятни «биз» ва «улар» га бўлишмоқда яъни. «Нафрат тили» манбаи жамиятда бўлинишнинг пайдо бўлишига асос бўлди. Воқеалар ривожининг дастлабки натижалари диний жанжал ва пичоқларни қўллаш билан оиладаги зўравонлик ҳолатларининг кўпайиши шаклида аллақачон намоён бўлмоқда.

Агар биз бундай машқлар таъсирини тўхтатиш бўйича ҳукумат чораларини зудлик билан ишлаб чиқмасак, бизни нотинч кунлар кутмоқда.

Суверенитетга босим белгилари

Мамлакат раҳбарияти Ўзбекистон ҳеч қандай ҳарбий блокларга қўшилмаслигини эълон қилгач, мамлакат раҳбариятини “шошилинч ҳаракатлар”дан огоҳлантирувчи тажовузкор гаплар кучайди. Агар илгари оммавий майдонда Ўзбекистонга очиқ таҳдид қилмаган бўлса, ҳозир бу мунтазам равишда амалга оширилмоқда. Энди гап Ўзбекистондан мева-сабзавот экспорти билан боғлиқ қийинчиликлар ёки меҳнат ресурсларини экспорт қилиш билан боғлиқ муаммолар ҳақида ошкора ишоралар ҳақида кетмаяпти. Эндиликда таҳдид учинчи давлатлар ёрдамида аниқ ҳарбий аралашув кўринишини олди. Сиёсий стратеглар Ўзбекистонга хорижлик ҳарбий кучлар киритилса, мамлакат ўзига хос Сурия ва Ироққа айланиб кетиши ҳақида аниқ айтишмоқда.

Марказий Осиёда ўз стратегик манфаатларига эга бўлган йирик давлатлар билан музокараларда мўтадил марказчилик сиёсати ҳеч қачон самара бермаган. Шунинг учун Ўзбекистон учун Ўз иқтисодиётини, фуқаролик жамиятини ва мудофаа қобилиятини, шу жумладан ҳаводан разведка қиладиган ва ўт очадиган замонавий роботлашган технологиялар қуролларини диверсификация қилиш орқали мустаҳкамлашдан бошқа муқобил йўқ,. Биз атрофга кўп алангламасдан, ўз ривожланиш мақсадларимизни янада изчилроқ ҳимоя қилишимиз керак.

Бизнинг мақсадларимиз нима?

• Мамлакатнинг ташқи таҳдидлардан мудофаасини мустаҳкамлаш;
• Жанубий транспорт йўлакларини очиш;
• Мамлакат ичкарисида ишчи кучига талаб юқори бўлиши учун йилига камида 10% иқтисодий ўсишга эришиш;
• Энергия мустақиллиги;
• Маҳсулотлар ва бозорлар бўйича диверсификацияланган ташқи савдо;
• Таълим сифатини ошириш ва малакали мутахассислар учун энг қулай меҳнат шароитларини яратиш

Бошқа давлатлар раҳбарияти Ўзбекистон халқаро шартномалар ва ушбу мажбуриятларга содиқ қолишига ишонч ҳосил қилса, Ўзбекистоннинг позицияси билан ҳисоблашади.

Мамлакатнинг ички муаммолари тобора кучайиб бораётгани вазиятни ҳар доим «бузиши» мумкин, бундан ташқи кучлар, радикал руҳонийлар ёрдамида фойдаланиши мумкин. Шунда мамлакатни навбатдаги Сурия ёки Афғонистонга айлантириш жуда оддий масалага айланади. Бошқа давлатлар икки томонга қурол сотиб, томонларни бир-бирига қарши қўйган ҳолда, бизнинг ҳудудимизда уруш олиб боришади. 

Бундай вазиятдан чиқишнинг йўли – мамлакат иқтисодиёти ва мудофаа қобилиятини мустаҳкамлаш, кучли фуқаролик жамиятини босқичма-босқич шакллантиришдир. Ўзбекистоннинг ер ости бойликларини чет элликлар қўлига ўтказиш амалиётини тўхтатиш керак. Ер ости бойликларига эгалик қилмайдиганлар мамлакатни назорат қилмайди.

Текшириш ва мувозанат тизимининг йўқлиги

Мамлакатда гўёки “фаолиятига тўсқинликликларни бартараф этиш” мақсадида ижро ҳокимияти вакилларига ноқонуний ваколатлар бериш амалиётидан воз кечиши керак. Маъмурий ва Жиноят кодексларига киритилган сўнгги ўзгартиришлар фуқароларнинг давлат мансабдор шахсларининг қонуний талабларини бажармаганликлари ва уларнинг ишини танқид қилганликлари учун жавобгарлигини назарда тутади яъни фуқароларнинг ҳуқуқлари ва уларга амалда риоя қилишга кафолатлар бериш ўртасидаги мавжуд ҳуқуқий номутаносибликни сақлаб қолади.

Президентнинг сўз эркинлигини қўллаб-қувватлаши эркинлик ва демократияни ривожлантиришда муҳим, аммо ҳали ҳам етарли бўлмаган элемент ҳисобланади.

Қонунчилик асосисиз қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органларини юқоридан пастгача – туман даражасига ажратиш ҳеч қандай натижа бермайди. Қонун ижро ҳокимиятининг барча даражадаги вакиллик ҳокимияти олдидаги ҳақиқий жавобгарлигини талаб қилиши керак. Акс ҳолда, Ўзбекистонда ҳокимиятдан ўринсиз фойдаланиш каби сурункали касалликни енгиб бўлмайди.

Биз энг оддий нарсадан бошлашимиз – ҳеч ким учун умумий қоидалардан қонун чиқарувчи, ижро этувчи истиснолар қилмаслигимиз керак. Хўжалик юритувчи субектлар, айниқса, давлат активларини бошқарувчи субъектлар фаолиятига доир махфий ва “ярим махфий” қарорлар қабул қилинишига йўл қўймаслик зарур.

Судьяларнинг эркинликларини таъминлаш ва уларнинг ҳуқуқларини, қарорларини учинчи шахсларнинг тажовузларидан ҳимоя қилишнинг янги тизимини ишлаб чиқиш керак. Барча куч тузилмаларида истисносиз ўзаро “форма шаънини ҳимоя қилиш” тизимига барҳам бериш керак.

Алоҳида тадбиркорлик субектларига, қонунни бузган, ҳуқуқ-тартибот идораларига инсон ҳуқуқлари поймол этилишига эътибор бермаган мансабдор шахсларга ҳеч қандай имтиёз берилмаслиги– “узр” деган “сеҳрли” сўз билан мансабдор шахсларни қонунда белгиланган жавобгарликдан ҳеч қандай хизматлари озод қилмаслиги керак!

Давлат илмий-тадқиқот институтларини идоралар тасарруфидан чиқарилиши ва ҳокимият томонидан қабул қилинган қарорларни таҳлил ва танқид қилиш учун кенг имкониятлар яратилиши керак.

Абдулла Абдуқодиров,

Anhor.uz молиявий таҳлилчиси

Давоми бор