Иван Бутук: бугунги кунда энергия самарадорлиги – мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланишининг асосий кўрсаткичларидан биридир

Anhor.uz нашрининг ўқувчилари эътиборига Energy Eco Sources МЧЖнинг маркетинг ва рақамли трансформация бўйича директори (Беларусда уч юзта, Россияда эса ўнлаб лойиҳаларни амалга оширган), Беларусь Республикаси «Қайта тикланувчи энергетика» уюшмаси илмий-техник эксперт Кенгашининг рақамли трансформация бўйича эксперти Иван Бутук билан иккинчи суҳбат тақдим этилмоқда.

Иккинчи суҳбатда Иван Бутук мамлакатда шаклланаётган қуёш энергияси бозори дуч келган ўсиш муаммоларидан Ўзбекистонга замонавий тарихий босқичда зарур бўлган бутун энергетика технологиялари мажмуаси мавзусига тўхталади.

А. Сизнинг компаниянгиз Ўзбекистонда қайси соҳаларда фаолият юритади?

И.Б. Биз бир вақтнинг ўзида бир нечта соҳа ва тармоқларда ишлаймиз. Биринчидан, Ўзбекистоннинг саноат корхоналари ва гўшт-сут саноати корхоналарининг мутахассисларига маслаҳат берамиз, уларга иссиқлик насосларидан фойдаланиш орқали газ истеъмолини қандай камайтириш мумкинлигини тушунтирамиз. Маслаҳатнинг биринчи босқичи бепул, иккинчиси эса – ишлаб чиқаришни тегишли модернизация қилиш учун Европа Иттифоқидан грант олишга ёрдам беришдир.

Иккинчидан, биз иссиқхона хўжаликлари эгаларига маслаҳат берамиз, яна бир бор уларга тушунтирамизки, иситиш ёки, айтайлик, суғориш учун ишлатиладиган сувни иситиш учун самарасиз ва экологик хавфли кўмир қозонлари ўрнига ўша иссиқлик насосларидан фойдаланиш мумкин ва шу билан бирга ҳарорат, намлик ва СО2 улушини автоматик тизим ёрдамида назорат қилиш мумкин, бу эса охир-оқибат вегетатив циклни тўлиқ бошқариш имконини беради.

Шунингдек, Алексей Волков раҳбарлигидаги GEF кичик грантлар жамғармаси томонидан амалга оширилаётган БМТ Тараққиёт дастури доирасида Сирдарё вилоятидаги мактабларнинг бирида иссиқлик насосларини жорий этишга ёрдам бермоқдамиз. Алексей Волков жамоасининг иши туфайли болалар ҳам, ўқитувчилар ҳам мактаб мавжуд бўлган давр мобайнида биринчи марта қишда устки кийимсиз бўла олишди.

Тажриба ҳали тугамаган. Ҳозир биз иссиқлик насослари ишининг самарадорлигини ошириш учун тизимни қайта лойиҳалаштирмоқдамиз. Биринчи навбатда, бу қуёш панелларини электр манбаи сифатида ўрнатишни, иккинчидан, энергияни захиралаш учун аккумулятор тизимини яратишни назарда тутади.

Иссиқлик насоси – бу Ўзбекистон учун қиш мавсумида иситиш муаммосининг ажойиб ечимидир. Ахир, қурилиш иқлимшунослиги маълумотларига кўра, Ўзбекистон – бу айнан шундай жойки, у ерда ҳарорат иссиқлик насоси ишлай олмайдиган даражада паст тушиши жуда кам учрайди. Маълумот учун, Ўзбекистонда иссиқлик насосининг самарали ишлаш чегараларидан пастроқ ўртача йиллик ҳарорат атиги 12 соат давом этади. Бундан фойда жуда катта. Ахир иссиқлик насоси истеъмол қилинган бир киловатт электр энергиясига олти киловаттгача поливалент энергия беради. Бу, албатта, келажак иши, аммо у қадар узоқ эмас. Ҳозирда Ўзбекистонда энергия самарадорлигини ошириш учун давлат дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Ижтимоий объектларда иссиқлик насосларини ўрнатишни мажбурий қилиш мантиқан тўғри бўлар эди.

А. Нима учун энергияни тежаш энергия ишлаб чиқаришдан кўра муҳимроқ деб айтиш қабул қилинган?

И.Б. Биринчи навбатда, шунинг учунки, биз қанчалик кам энергия ишлаб чиқарсак, унинг йўқотилиши шунчалик кам бўлади, чиқиндилар камроқ, экологик мувозанатнинг бузилиши камроқ бўлади. Ахир энергия ишлаб чиқаришда доимо иссиқликни тежашга нисбатан унчалик оқилона бўлмаган муносабат вазиятлари юзага келади.

Ва, албатта, энергия самарадорлигига ғамхўрлик қилиш – бу иқтисодий самарадорликни оширишнинг усулларидан бири эканлигини тушуниш керак. Бизнинг замонамизда технологик жараёнларнинг бу уч таркибий қисми – айнан энергетик, экологик ва иқтисодий қисмлар комплекс равишда ҳисобланади. Бунинг шарофати билан кейинги ривожланиш учун имкониятлар очадиган тизимли таҳлил мумкин бўлади. Таҳлилимизнинг ҳар бир янги босқичида биз янги турдаги энергия манбаларига асосланган иқтисодиётнинг моҳиятини тушунтирадиган баъзи янги интеграл кўрсаткичларни оламиз.

Бугунги кунда энергия самарадорлиги, ҳайратланарли даражада, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланишининг энг муҳим параметрларидан биридир. Ахир, мактабларда, касалхоналарда, жамоат муассасаларида қулайлик туфайли биз оладиган мутлақо аниқ ижобий таъсир мавжуд. Самарали ишлаш ёки ўқиш учун миянинг совуқ ёки иссиқ билан боғлиқ физиологик ноқулайликдан халос бўлиши керак.

А. Дунёнинг қайси мамлакатларида энергия самарадорлиги принципи асосий принципга айланган?

И.Б. Хитой, Германия, Дания, Голландия, Бельгия каби мамлакатларда қонун даражасида иссиқлик насосларисиз бинолар қуриш тақиқланган.

Марказий Осиё янги жозиба марказига айланмоқда. Буни халқаро компанияларнинг минтақага кириб келиши ва энергетикага сармоя киритаётганидан кўриш мумкин. Ўзбекистонда бу умуман жамиятнинг ривожланиши учун асос бўлиши мумкин эди, аммо бунинг учун мамлакатда табиий фанлар – физика, кимё ривожланишига биринчи навбатда қўшимча туртки бериш керак.

А. Илтимос, ҳозирда мавжуд бўлган энергия манбаларининг самарадорлик рейтингини тузинг.

И.Б. Бундай рейтинг мавжуд деб айтиб бўлмайди. Лойиҳаларни қайси биридан энг тез таъсир ва рентабелликни оласиз, шунга қараб таснифлаш мумкин. Биринчиси – бу совутиш ускунасидан иссиқлик рекуперацияси ёки уни иссиқлик насосига айлантириш учун совутиш ускунасини модернизация қилиш. Бу энергия ишлаб чиқариш ва газни тежашнинг энг самарали шаклидир. Иккинчи ўринда қуёш энергетикаси. Учинчи ўринда шамол энергетикасини ҳисоблаш мумкин. Тўртинчи ўринда гидроэнергетика. Албатта, атом энергияси ҳақида ҳам гапириш мумкин, чунки биз ундан қочиб қутула олмаймиз, аммо у билан жуда узоқ тарих бор ва охир-оқибат нима билан тугаши номаълум.

А. Бошқача айтганда, Ўзбекистонда энергия истеъмолини анча самаралироқ қилиш имконияти мавжуд.

И.Б. Бу мониторинг ва таҳлил билан шуғулланадиган халқаро ташкилотларнинг хулосалари. Марказсизлаштириш масаласи ҳам муҳим. Ҳозир давлат органлари ва бизнес энергияни қандай олиш масаласига эътибор қаратмоқда, аммо энергияни қандай тақсимлаш ва ишлаб чиқаришни истеъмол нуқталарига яқинроқ жойлаштириш ҳақида катта мунозара йўқ. Энергияни марказлашмаган ҳолда ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш архитектураси ҳақида гапириш керак. Бу жуда муҳим мавзу ва унинг ажралмас қисми рақамли ҳисоб ва шаффофлик технологияларини жорий этишдир.

А. Ўғирликни истисно қилиш ва қатъий ҳисоб-китоб?

И.Б. Ҳа, албатта. Мен энергетика ва барқарор ривожланиш соҳасига ахборот технологиялари соҳасидан келганман. Узоқ вақт Минскда, мэрияда ишлаганман, у ерда уй-жой коммунал хўжалиги, қурилиш, архитектура соҳасини рақамлаштириш билан шуғулланганман. Беларусда бу масалада қаттиқ, назорат қилувчи органлар томонидан синчков эътибор бор. Улар томонидан кўп кўрсатмалар ва энергиядан беҳуда фойдаланганлик учун жазолар бор. Муаммо, албатта, барибир мавжуд, аммо унда кичик инвестициялар ёрдамида самарадорликни яхшилаш имкониятлари камроқ.

Хўш. Ҳозирги вақтда уни ҳал қилишнинг самарали усули фақат биттаси маълум – бу рақамли ҳисоб тизимларидан рақамли технологиялар билан биргаликда фойдаланиш.

Бундай тизимларда маълумотларнинг ўзгариши бир нечта мустақил тасдиқлаш марказлари томонидан қайд этилади, шунинг учун маълумотларни атайин бузиш: сохталаштириш, яшириш, ўғирлаш, аслида, қайд этилади.

2017 йилнинг охирида Беларусь яна бир катта сакраш қилди, бу ахборот маконини номарказлаштириш билан, яъни блокчейн билан боғлиқ эди. Бу шундай соҳаки, бугунги кунда биз постсовет маконидаги кўплаб давлатлардан кўра кўпроқ йўл босдик ва шу билан биз дунёга қизиқарлимиз, бизда ҳақиқатан ҳам илғор технологиялар ва уларни жорий этиш бўйича катта амалий тажриба мавжуд. Ҳозирги вақтда блокчейн асосида миллий валюталар учун кўплаб ечимлар ишлаб чиқилмоқда.

Биз эса ҳар қандай қуёш энергияси генератори блокчейнга уланадиган, у бир киловатт энергия ишлаб чиқарилганлиги ҳақида хабар оладиган тизимни яратишни режалаштирганмиз. Шунга кўра, ҳар бир киловатт энергия, худди ҳар бир рақамли рубль каби ҳисобда туради. Бу тизимга ташқаридан таъсир ўтказмоқчи бўлган ҳар қандай киши ҳисоб маълумотлари бир вақтнинг ўзида бир неча жойда сақланиши билан тўқнашади ва бир жойдан барча жойларда бирданига алмаштириш ёки ўзгартириш киритиш мутлақо имконсиз бўлади.

Тасдиқлаш марказлари бундай уринишни нотўғри манбадан келган деб рад этади.

А. Бундай тизимнинг ҳисоб ва назоратдан ташқари фойдаси нимада?

И.Б. Ўзбекистон қўшилган Париж битимига кўра, мамлакат 2030 йилгача карбонат ангидрид газининг чиқиндиларини 2011 йил даражасидан 30 фоизга қисқартириш мажбуриятини олганини эсда тутиш керак. Ва нима учун бу муҳим? Чунки иқтисодиётни ривожлантиришнинг кейинги босқичи – бу яшил иқтисодиёт, у учун эса яшил молия керак. Уларни халқаро институтлардан олиш учун, масалан, маълум бир корхонага қайта тикланадиган энергия манбалари қурилмалари маълум миқдордаги энергия ишлаб чиқарганлигини исботлаш керак. Бу ерда биз ишлаб чиқаришда карбон изини камайтиришни рағбатлантирадиган, бу эса корхонага яшил молиялаштиришга кириш имконини берадиган мутлақо янги иқтисодий моделни шакллантириш учун аниқ статистикага эга бўламиз. Бугунги кунда Ўзбекистонда CO2 чиқиндиларининг бир тоннаси шартли равишда 1 $ туради, башоратларга кўра 2030 йилга келиб қиймати бир тонна учун 50 $ атрофида бўлиши кутилмоқда. Ва бугун бу ҳақда ўйлаётган ва қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланган ҳолда ўз генерация манбаларини яратишга сармоя киритаётган корхоналар бу сертификатларни сота оладилар, жумладан, халқаро бозорда улар билан савдо қилиб, бу эса улар учун халқаро молия институтлари томонидан ривожланиш учун қўшимча молиявий манба бўлади.