Қуёш панеллари: «Биз мутлақо ҳеч қандай қоида бўлмаган бозор билан ишлаяпмиз»

Президентнинг 2023 йил 16 февралдаги “Қайта тикланувчи энергия манбалари ва энергия тежовчи технологияларни жорий этишни жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қароридан сўнг мамлакатимизда қуёш панеллари тобора кўпроқ пайдо бўла бошлади. Бунинг ажабланарли жойи йўқ, чунки бу ҳужжат нафақат йирик қуёш электр станциялари, балки корхоналар, давлат муассасалари, идоралар ва ҳатто хусусий уйларнинг томларидаги кичик қурилмаларга ҳам тегишли. Қарор билан қайта тикланувчи энергия манбаларини ишлаб чиқариш учун ускуналар ўрнатган юридик ва жисмоний шахслар учун вақтинча солиқдан енгилликлар, имтиёзлар ва компенсациялар жорий этилди. Жараён тез ва шиддатли ўтди: қисман урҳо-ур, қисман маъмурий босим билан.

Ўрнатилган асбоб-ускуналарнинг умуман инфратузилма учун ҳам, жисмоний шахслар учун ҳам фойдаси ва хавфсизлиги нуқтаи назаридан ушбу жараённи ҳисобга олиш вақти келди.

“Energy Eco Sources»  МЧЖнинг  маркетинг ва рақамли трансформация бўйича директори Иван Бутук  таъкидлашича, мамлакатдаги қуёш панелларининг муҳим қисми ҳозирда нотўғри ўрнатилган ва йиғилган (қуёш станцияларини қуришда умумэътироф этилган стандартларни бузган ҳолда). Йўл қўйилган хатоларнинг комбинацияси Ўзбекистонда авариялар, йўқотишлар ва қуёш энергиясини обрўсизлантириш каби оқибатларга олиб келади.

– Айни пайтдаги вазиятни қандай тавсифлаган бўлардингиз?

– Амалий мисол билан бошлайлик. Яқинда мен қуёш панеллари ўрнатилган объектда бўлдим, у ерда ҳеч қандай ҳимоя ускуналари, масалан, чақмоқ уришидан ҳимоя қилиш ва автоматлаштириш мавжуд эмас. Албатта, чақмоқ уриши жуда кам учрайдиган ҳодиса, аммо битта ускунани бутунлай ва абадий ўчириш учун етарли. Характерли жиҳати шундаки, ушбу объект давлат мулки ҳисобланади.

– Сизнинг ҳисоб-китобларингиз бўйича, бугунги кунда мамлакатимизда муаммоли қуёш электр станцияларининг улуши қанча?

– Мен дуч келганларнинг 20-30% жиддий хатолар билан йиғилган ёки тўлиқ бажарилмаган, яъни оддийгина ускунанинг бир қисми етишмаяпти, лекин айни пайтда монтажчилар ва эгалари томонидан тайёр сифатида тақдим этилган. Улар дарҳол тўхтатилиши ва қайта ўрнатилиши керак. Уларнинг ишлаши нафақат ўзини оқламайди, балки инвестиция қилинган пулни йўқотишдан ташқари қўшимча йўқотишларга ҳам олиб келади. 40% хавфсиз, лекин ишлатиш ва сақлаш учун ноқулай ва улар ўрнатилган объект учун етарли энергия ишлаб чиқармайди. Қолганлари яхши ишлаяпти, аммо тўловни қайтариш ҳақида саволлар бор.

– Кичик қуёш электр станциясини йиғишда қандай асосий техник хатоларни айтишингиз мумкин?

– Қуёш панелларининг ўзаро бир-бирига соя ташлаши эътиборга олинмайди, яъни панеллар бир-бирига жуда яқин ёки томда жойлашган муҳандислик объектлари: антенналар, ҳаво ўтказгичлари, дарахтларга яқин жойлашган.

Томларда ишлатиладиган кабеллар ички фойдаланиш учун мўлжалланган, яъни ёзги иссиқлик учун мўлжалланмаган. Улар ҳимоя енгларига ўралмаган ёки пластик гофра билан қопланган , қуёш нурлари (ультрабинафша) нурлари таъсирида тез емирилади.

Қуёш энергиясини сақлаш аккумуляторлари баланслагичларсиз, яъни уларнинг ортиқча зарядланиши ёки зарядсизланишига тўсқинлик қиладиган ва шу билан ишлаб чиқарувчи томонидан ваъда қилинган хизмат муддатини узайтирадиган ускуналарсиз ўрнатилган. Шамол юки ҳисобга олинмайди. Аксарият объектлардаги биноларнинг ўзида чақмоқлардан ҳимоя тизими йўқ.

– Бу ҳар бир конкрет ҳолатда ва қайси муддатда қандай оқибатларга олиб келиши мумкин?

– Агар соя тушишини эътиборсиз қолдирсангиз, электр энергиясини ишлаб чиқариш талаб қилинадиган қувватнинг ўн фоизини ташкил қилади. Батареялар балансланмаса, улар 3 ой ичида ишдан чиқади.

Чақмоқ ёки шамолдан ҳимоя қилинмаса, уй электр станцияси бутунлай вайрон бўлиб, 30 000 долларгача зарар келтириши мумкин. Агар бу давлат органида ёки тижорат корхонасида содир бўлса ва ускунанинг ишлашини йўқотишга олиб келадиган бўлса, у ҳолда иш жараёнларининг узилиши ва ходимларнинг ишламай қолиши сабабли иқтисодий йўқотишларни ҳисобга олиш керак. Агар бирор-бир асосий инфратузилма шунга ўхшаш сабабга кўра ишламай қолса, кутилган зарар янада кўламли бўлиши мумкин.

Ташқи ишлар учун кабелни нотўғри танлаш бир ёки икки йил ичида ускунанинг ишдан чиқишига олиб келади, аммо бу энг ёмон нарсадан узоқдир. Қуёш панелидан инвертерга қадар бу кабел юқори кучланишли тўғридан-тўғри оқимга эга бўлиши керак, бу эса ҳар қандай структурани эритиб, ёнғинга олиб келиши мумкин.

Агар кабел шикастланган бўлса, электр ёйи пайдо бўлади, бу ёнғинга олиб келиши мумкин ёки томнинг ўзи ток остида қолади. Бундай томга чиқиш ҳам ҳалокатли бўлиши мумкин.

Ушбу хатоларнинг жамланмаси одамларнинг қурбон бўлишига олиб келиши мумкин, ҳатто уни тарғиб қилиш ва тарғиб қилишга ҳаракат қилаётган аҳоли қатламларида кичик ҳажмдаги қуёш энергиясини тўлиқ обрўсизлантириш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

– Нима учун қуёш панеллари жуда кўп хатолар билан ўрнатилмоқда?

– Кузатишларимга кўра, ҳозирда қуёш панелларини харид қилиб, ўрнатаётган ташкилотларнинг 95 фоизи ўз иқтисодий эҳтиёжларидан келиб чиқиб, техник шартларни малакали туза олмаяпти.

Улар арзонроқ асбоб-ускуналар сотиб олишга ҳаракат қилишади ва натижада керакли даражада ишламайдиган ёки тез орада муваффақиятсиз бўладиган нарсага дуч келишади ва агар бахтсиз ҳодиса бўлмаслигига кафолат йўқ.

Муаммо шундаки, улар рости билан нима учун кераклигини билишмайди. Кўпинча мотивация фақат маъмурий босимдир. Ажратилган пул эвазига давлат муассасалари ва кўпинча ишбилармонлар ўзларини тинч қўйишлари учун нимагадир пул тикишга мажбур бўлишади.

Бу қўрқинчли нарса. Қуёш қурилмаларини текшириш органларига кўрсатиш учунгина ижарага олишганлик ҳолатлари бор. Шундай ҳолатлар ҳам мавжудки, бу органларга текшириш учун томдаги панелларни кўриш кифоя. Бундай ҳолда, ҳимоя ускуналари (инвертерлар) умуман ўрнатилмаслиги ёки уланмаслиги мумкин .

– Бундай ёлғон ижарага ўхшаш схемаларда қатнашишга тайёр одамлар қаердан пайдо бўлади?

Айни дамда Ўзбекистонда умуман қоидалар йўқ бозор билан шуғулланмоқдамиз. Бу худди ҳакамсиз футбол майдонига ўхшайди, бу ерда икки жамоа шунчаки тўп учун курашмоқда.

Давлат жараённи юқоридан пастгача қуриши керак. Ҳозирча буюртма фақат энг юқори даражада бўлса – инвестициялар топилади. Аммо ўрта ва энг қуйи босқичларда ҳали қилиниши керак бўлган ишлар бор. Агар сиз вазиятга аралашмасангиз, унда инвестиция қилинган пул буларнинг барчасига сабаб бўлган мавжуд муаммоларни ҳал қилмайди, аксинча, янгиларини яратади.

– Ҳозир бу бозорда нималар бўляпти?

– Мен буни кенг тарқалган «техник нигилизм» деб атаган бўлардим – вазиятни такаббурлик, жоҳиллик ёки принципиаллик туфайли технологияни виждонан ўрганишни эътиборсиз қолдирадиган одамлар белгилайди.

Бу ўзлари унинг камчиликлари ҳақида билмаган ускуналар етказиб берувчилардир. Улар жуда иқтидорли тадбиркорлар бўлиши мумкин, аммо уларнинг аксарияти энергия ускуналари билан таъминлаш соҳасида умумий фойдали ва барқарор бизнесни қуришга имкон берадиган физика, электротехника, муҳандислик, ва бошқа соҳаларда асосий билимларга эга эмаслар.

Улар йиғиш пайтида ускунанинг мослиги ёки йиғилишнинг мустаҳкамлиги ёки хавфсизлиги учун ҳеч қандай жавобгарликни ўз зиммаларига олмайдилар.

– Вазиятни тузатиш учун кимга мурожаат қилишим керак?

– Агар биз қуёш панелларини етказиб бериши керак бўлган якка тартибдаги тадбиркор ёки давлат органи директори ҳақида гапирадиган бўлсак, унда сиз, биринчи навбатда, мисоллар тилида ҳар хил турдаги электр энергиясини ишлаб чиқарадиган станцияларнинг барча ижобий ва салбий томонларини тушунтириб берадиган, нарх ва сифат нисбатларини тушунтирадиган, шунингдек, малакали техник шартларни тузишга ёрдам берадиган, ўрнатилган ускунани тўғри йиғадиган, унинг тўлиқлиги ва мослигини текширадиган компания излашингиз керак.

– Демак, ўша директор ёки бизнесмен пулни бекорга сарфлаганини улардан эшитадими?

–Агар у етказиб берувчи ва монтажчилар билан тузилган шартнома шартларига кўра, ишлаб чиқарилган энергияга боғланиши мумкин бўлган қуёш станциясининг самарадорлиги бўйича аудитдан муваффақиятли ўтгандан кейингина қабул қилиш далолатномасини имзоласа – йўқ.

– Бундай вазиятда давлат нима қилиши мумкин?

– Энергия самарадорлиги ва аудит бўйича назорат ва назорат органлари институтини жорий этиш, тендер савдолари қоидаларини ўзгартириш.

Энергия аудити билан боғлиқ ҳолда, муҳандислик билан биргаликда иқтисодиёт учун масъул бўлган тузилма керак. Масалан, у иқтисодий мақсадга мувофиқлигидан келиб чиқиб, ишлаб чиқариш жараёнларида энергия сарфини талаб қилинадиган қисқартиришни таъминлайдиган янги электр станциясининг қувватини таклиф қила олади.

Тендерларга келсак, қуёш электр станцияларини яратиш билан боғлиқ ишлар турли пудратчиларга ишониб топширилган босқичларга бўлинган. Улардан бири лойиҳа ёки уланиш схемасини ишлаб чиқишдир. Бошқалар ускунани сотиб олиш, ўрнатиш ва кейинги таъмирлашни ўз ичига олади. Албатта, банкларга боғлиқ бўлган асосий фикрлар мавжуд.

– Айнан нима?

– Республика банклари халқаро ташкилотлардан айнан шу мақсадда пул олган бўлса-да, ҳалигача аҳолига муносиб молиявий маҳсулотлар таклиф этмаган. Айтайлик, Европа инвестиция банки хусусий банкларга 9 фоизли пул берди. Улар унга ўзларининг 5 фоизини қўшиб, йиллик 14 фоиз, яъни қайта молиялаш ставкаси бўйича, бу пулни аҳолига яшил кредитлар шаклида, масалан, кичик қуёш электр станцияларини ўрнатиш учун, одатдагидан арзонроқ қилиб беришлари керак. Бундай дастур эълон қилинди, лекин биз бу кредитларни кўрмаяпмиз.

– Нима юз берди?

– Бу ерда мен фақат тахмин қилишим мумкин. Бунинг сабаби шундаки, банкларда ушбу пулдан мақсадли фойдаланишни тушунадиган мутахассислар йўқлиги ва бунинг натижасида хатарларни ҳисоблаш ва шунга мос равишда ўз раҳбариятига бундай кредитни тўлаш учун жавобгарликни олиш имконияти мавжуд.

Асосан, бунинг учун баллни башорат қилувчи моделлар мавжуд. Кредит олувчи, масалан, демографик ва иқтисодий параметрлар, кредит тарихи ва бошқалар асосида баҳоланади. Яшил кредитлар бўлса, ушбу моделга лойиҳанинг техник ва иқтисодий самарадорлиги билан боғлиқ параметрларни қўшиш мумкин. Мисол учун, агар қуёш панеллари учун кредит ҳақида гапирадиган бўлсак, унда банк маълум бир ускуна йиғилиши олти ой ичида муваффақиятсиз бўладими ва унинг келажакдаги эгаси банкрот бўладими ёки йўқлигини баҳолайди.

Тегишли мутахассисларни махсус тайёрлаш керак. Энергия аудити ва энергия самарадорлиги бўйича ихтисослашган компанияларнинг ёрдами билан (улар лойиҳаларни экспертизадан ўтказишлари ёки ҳатто банк ходимлари учун махсус тренинглар тайёрлашлари мумкин), улар қуёш энергияси саноатини янада хавфсизроқ ва қулайроқ ва айни пайтда фойдали қилишлари мумкин.

Юсуф Иброҳимов суҳбатлашди