Заринэ Жандосова: ўзбекларнинг ўзлиги қандай шаклланган

IA-CENTR “Хан Тенгри” журналига таянган ҳолда, ёзувчи Лев Усискин ва шарқшунос Заринэ Жандосованинг Марказий Осиё халқларининг генеалогияси ҳақидаги суҳбатлари туркумининг охиргисини чоп этади.

– Заринэ Алиевна, собиқ Совет Иттифоқининг Марказий Осиёдаги йирик халқлари билан ўзига хос дастлабки танишув бўлган туркумимизнинг якуний интервьюсини минтақадаги энг кўп сонли халқ – ўзбекларга бағишлаймиз. Шу ўринда, бошқа халқларга бағишланган олдинги интервьюларда ўзбеклар ҳақида кўп гапирганингиз сабабли дарҳол маълум бир қийинчилик туғилади. “қарама-қаршидан бошлаб методи” дегандай, “…ўзбеклардан фарқли ўлароқ” ёки “ўзбеклар билан бир хил” модаллигида. Шу боис, такрорлашни хоҳламасдим, лекин шу билан бирга барибир изчил ҳикояни эшитишни хоҳлардим.

– Сизни тушунаман.

– Унда мана бу саволдан бошлайлик. Моварауннаҳрнинг ўтроқ туркийзабон аҳолиси – улар қачон пайдо бўлган, қаердан пайдо бўлган, қайси тилларда гапирган?

– Ушбу мавзу бўйича тўлиқ муросага келингани йўқ. Минтақада хунлар даврида турклар, жумладан, ўтроқ турклар бўлганлиги ҳақида баъзи қандайдир далилларни топишмоқда. Бу ҳатто Ғарбий Турк хоқонлиги пайдо бўлишидан, яъни қарлуқлар пайдо бўлишидан олдин бўлган.

– Бу V–VI асрларми?

– Ундан ҳам илгари, IV–VI. Туркий деб талқин қилиниши мумкин бўлган исмлар бор. Бу, албатта, жамоатчиликда катта қизиқиш уйғотади. Қўшни Қозоғистонда улар туркийларнинг мавжудлигини шу даражада қадимий қилишга ҳаракат қилмоқдаларки, ҳатто эрамиздан аввалги 1-минг йилликда Қозоғистон ҳудудида монголоид калла суяклари пайдо бўлдими, демак сакларни ҳам турклар деб эълон қилишяпти. Бундай ишлар Ўзбекистонда ҳам олиб борилмоқда. Бу битта тенденция. Бошқа томондан, Совет давридан бери Моварауннаҳрда туркларни эртароқ ўтроқ аҳоли билан боғлаш истаги бор. Ҳеч бўлмаганда Ўзбекистон ҳудудида. Бу ҳатто Совет давлат қурилиши доирасида ҳам амалга оширилди ва постсовет миллатни “қуриш” эса буни янада ёмонлаштирди.

– Совет даври – бу энг бошидан, яъни 1924 йилданми? 

– Ҳа, улар Ўзбекистонни яратишга қарор қилган пайтдан бошлаб. Шунга мос равишда, кейин улар қайси тилда сўзлашмасин ёки икки тилда бўлишидан қатъи назар, ҳаммани – бутун ўтроқ аҳолини ўзбек деб рўйхатга олишни бошлади. Ўша пайтда пайдо бўлган бу мавзу соф илмий муаммолар доирасидан чиқиб кетди. Бу сиёсат тожиклар томонидан рад этилишига сабаб бўлди, академик Бартольд уларнинг тарафини олди ва Тожикистон ССР ташкил топганига қарамай, муҳокама қандайдир шаклда бутун Совет даврида ҳам давом этди. Натижада, айтайлик, Ўзбекистон ҳудудидаги ҳар қандай меъморий ёдгорликлар, қайси даврда яратилганлигидан қатъи назар – мўғуллардан олдингими ёки темурийлар давридами – ўзбек меъморчилиги ёдгорликлари деб эълон қилинди, бу тожикларнинг ғазабини қўзғатди. Бу ёдда тутилиши керак бўлган сиёсий жиҳат. Аслида, бу ерда манзара анча мураккаб ва хиралашган. Марказий Осиёнинг бошқа халқларига қараганда анча мураккаб, гарчи уларнинг барчаси жуда мураккаб этник тарихга эга. У турклар томонидан собиқ эронийзабон аҳолининг, туркманлар мисолида эса, эрон тилидан олдинги, ҳинд-европа тилигача бўлган аҳолини ҳам ўз ичига олади. Қадимги совет этногенез назарияси ассимиляция содир бўлишини ва охирида аниқ хусусиятлар билан тавсифланган монолит, бўлинмас нарса пайдо бўлишини ўргатди. Демак, у ерда феодализм ўрнатилгач, совет тили билан айтганда, ўзбек миллатининг, ана шу совет назариясига кўра, шаклланиши ҳақида гапириш мумкин. Аммо бало шундаки, бу феодализмни Мовароуннаҳрда исталган пайтда – дейлик, кеч сўғдлар даврида ҳам (эрамизнинг биринчи минг йиллиги ўрталарида) учратиш мумкин. Умуман олганда, буларнинг барчаси танқидга дош беролмайди.

– Унда қандай гапириш керак?

– Эҳтиёткорлик билан гапириш керак. Ҳозирда асосан Ўзбекистонга тегишли бўлган Моварауннаҳр ҳудудида маданиятнинг маълум бир турини яратган эронийзабон ўтроқ халқлар яшаган ва бу маданиятни эрамиздан аввалги 1-минг йиллик бошларида аниқ кузатиш мумкин. Сўғд ва Бақтрия маданияти вужудга келади. Сиз билан мен тожикларни муҳокама қилганимизда бу ҳақда гапирганмиз. Бу ерда моддий маданият муҳим аҳамиятга эга: кулолчилик, тўқувчилик, деҳқончилик, суғорма деҳқончилик, шаҳарсозлик. Кейинчалик бу маданият кўп асрлар давомида яшайди ва ривожланади. Эрамизнинг бошида эса бунга кучли қутбли ва савдо фаолияти қўшилди. Бу маданиятлар турли диний қарашлар билан ажралиб туради – масалан, оловга сиғиниш, зардуштийлик, буддизмнинг айрим шакллари. Ва қандайдир бир нуқтада турклар бу маданиятда иштирок эта бошлайдилар. Улар биринчи навбатда савдода иштирок эта бошлайди. Улар сўғдларни назорат қила бошлайди, Хитой билан савдода воситачи бўлиб, Византияга етиб боришади. Аммо туркларнинг бир қисми жанубга, Афғонистон ҳудудига кириб боради. Араблар истилосидан олдинги даврда Афғонистонда ҳукмронлик қилган айрим сулолаларнинг бир қисми аллақачон туркий бўлган. (Ўз ўрнида эслатиб ўтаман, Афғонистонда ҳозир ҳам ўзбеклар яшайди). Турклар ҳатто пуштунларнинг шаклланишида ҳам қатнашган – бу эса унчалик жануб ҳам эмас.

– Улар қандай турклар эди?

– Энг қадимгилари Хионитлар ёки уларни «Оқ гуннлар» ҳам дейишади. Улар Ички Осиёдан келган.

– Олтойми?

– Олтой, ва, эҳтимол, ундан шарқдан, ҳозирги Мўғулистон ҳудудидан. Булар, эҳтимол, Шарқий Эрон ва прототурк қабилаларини, ҳали турк деб аталмаган эроний ва туркларни бирлаштирган кўчманчилар эди. Биринчи турклар эса турклар, бу аллақачон Турк хоқонлиги (VI аср). Мана шу ерда савол туғилади – Афғонистонга, кейин Ҳиндистонга кириб келган бу кўчманчилар қачон ва қай даражада ўтроқ ҳаётга ўтишган? Улар ўшанда (эҳтимол бундан олдинроқ, Сўғд бўйлаб кўчиб юрганларида ҳам) Эрон тилига ўтганлари ва атрофдагилар каби буддизм динини қабул қилганлари аниқ. Ва шундан кейингина улар  «ҳақиқий» туркларга айланади; Афғонистонда, улар халажлар (7-9-асрлардаги Кобулшоҳлар сулоласи) бўлган бўлиши мумкин. Кўриниб турибдики, мусулмонлар истилосидан олдин ҳам, ундан кейинги биринчи асрларда (VIII асрдан бошлаб) Ўрта Осиё, Шарқий Туркистон ва Шимолий Афғонистондаги турклар кичик гуруҳлар бўлиб ярим ўтроқ хўжалик ва хўжалик юритишга ўтишган.

– Нима учун?

– Кўчманчи қўлидан келганича кўчиб юради. Агар у кўчиб юришни тўхтатган бўлса, демак у бу имкониятдан маҳрум бўлган. Бу чорва молларининг йўқолиши, унинг нуқтаи назаридан маънавий маънода ҳам оғриқли бўлган ижтимоий мавқенинг пасайиши. Бу кўчманчилар томонидан қолоқликдан анча ривожланган иқтисодий тамойилга ўтиш сифатида қабул қилинмаган. Туркларнинг ўтроқ аҳоли яшайдиган ҳудудларга кириб бориши бошқа характерга эга бўлгани ҳам муҳим – бир ҳолатда бу кейинги ҳукмронлик билан бостириб кириш, бошқа ҳолатда эса кичик гуруҳларга бўлиниб, иқтисодий бошқарув ва ҳукмронлик даъвосисиз ўз қабилаларидан ажратилган ҳолда кириб бориш эди. Бунда кўчманчилар кўпроқ ўртоқ ҳаётга ўтишга мажбур бўлган. Аммо бу ҳолда улар катта эҳтимол билан маҳаллий тилларга ўтишган, яъни маҳаллий Бақтрия ва Сўғд аҳолиси томонидан ассимиляция қилинган. Яъни, тожикларда ҳам туркий унсур бор, деган фикр мавжуд.

– Илк турклар монголоид бўлганми?

– Ҳа албатта. Аммо кейин шундай аралашма пайдо бўлдики, ирқий «тозалик», албатта, йўқолди.

– Ассимиляция жараёни қандай кўринишга эга?

– У ҳамма жойда ва ҳар доим бир хил кўринишда. Айтайлик, битта маҳаллада одамлар гуруҳлари яшайди, улардан бири келгинди эканини ҳамма билади. Гарчи улар энди тил, эътиқод ёки бу келиб чиқиш хотираси борасида бошқаларидан фарқ қилмасалар ҳам. Бу бир неча авлодлар давомида давом этади, маълум бир нуқтада, тўсиқ бузилиб, бири ва иккинчиси ўртасида никоҳлар бошланади – ва кейин бу гуруҳлар ниҳоят бирлашади. Бу фатҳсиз, зўравонликсиз механизм.

– Ёки бошқа механизм бўлиши мумкин: дейлик, кўчманчилар келиб, сиёсий кучга эга бўлишди. Ва кўчманчилар элитаси қишлоқ хўжалиги билан шуғулланадиган аҳолисидан юқори турувчи собиқ элитанинг ўрнини эгаллайди. Хўш, улар беихтиёр ўтроқ ҳаёт масалалари билан шуғулланишлари керак бўлади, кейин бу оддий кўчманчилар учун жозибали бўлиб кўринадими?

– XIII асрда Ўрта Осиёни босиб олган мўғулларнинг хулқ-атвори яхши тасвирланган. Дастлабки ўн йилликларда, ҳеч бўлмаганда, улар Ўрта Осиёни мустақил равишда бошқармай, бу ишни бутунлай маҳаллий ҳукмдорларга топширишади, масалан, солиқ йиғиш, сувдан фойдаланиш, ерни назорат қилиш. Қолаверса, улар ўз қурултойларида, биз мўғуллар шаҳарларда, саройларда яшамаймиз деб белгилаб қўйишади. Биз ўз ўтовларимизда яшаймиз. Чиғатой хонларидан бири, Моварауннаҳр ҳукмдори Қаршида ўзига қаср қуриб, форслардек яшашга қарор қилганида, у қаттиқ қораланади ва саройи вайрон қилинади.

– Аммо эрамизнинг биринчи минг йиллигига қайтайлик.

– Унинг охирида Марказий Осиёда қарлуқлар тўлқинлари пайдо бўлади. Улар, албатта, минтақанинг шарқий қисмида – бу Фарғона ва ундан жанубда Бақтрия томон жойлаша бошлайди. Қарлуқлар бир қабила эмас, балки қабилалар иттифоқидир. Қарлуқ қабилаларининг ўзлари ва уларнинг иттифоқдошларини ўз ичига олган конгломерат, улардан энг машҳури яғма ва чигил эди. Улар Шарқий Моварауннаҳр ва Шарқий Туркистонга, яъни ҳозирги Шинжонга кириб боради. 10-11-асрларда улар нафақат деҳқончиликка ўтиб, шаҳарларни тўлдиришди, балки савдо бизнесини ҳам ўзлаштириб олди, улар орасида савдогарлар пайдо бўлади, улар исломни қабул қилади – булар исломни қабул қилган биринчи турклар, қорахонийлар сулоласи эди. Учта жараён: Моварауннаҳрнинг турклашиши, туркларнинг ерда ўтроқлашиши ва  ислом динини қабул қилиши бир вақтда содир бўлди, деб айтиш мумкин.

– Ниманинг турклашиши?

– Айтайлик, маҳаллий аҳоли орасида ўтроқ туркий элементнинг сезиларли даражада кўпайиши. Айтиш мумкинки, ўзбекларнинг келажакда шаклланишида қарлуқ унсури ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга, бугунги кунда ҳам Фарғона аҳолиси этнографик жиҳатдан Самарқанд аҳолисига тўлиқ мос келмаслигини, Самарқанд аҳолисининг Бухоро аҳолиси билан бир хил эмаслигини ва ҳоказоларни кўрамиз. Яъни, ҳар сафар бу турли хил қарлуқ қабилаларининг турли хил комбинацияси бўлган турли хил эрон тилида сўзлашувчи маҳаллий аҳоли. Аммо, шунга қарамай, шундай маданий бирлашув содир бўлади ва иккинчи минг йилликда у аллақачон устунлик қилади – Моварауннаҳр ўтроқ деҳқон аҳолисининг умумий маданияти, унда турклар қаерда тугашини ва тожиклар қаердан бошланишини ажратиш қийин.

– Ўзларининг тили нуқтаи назаридан-чи?

– Кўп жойларда тўлиқ икки тиллилик ҳолати мавжуд. Бутун бир ҳудудлар, ҳатто туркий-форс икки тилли ҳудудлар ҳисобланади.

– Икки тиллилик – соф шаҳар ҳодисасими?

– Йўқ, йўқ, қишлоқлар ҳам, шаҳарлар ҳам.

– Қайси тилда гапиришни улар қандай танлашган?

– Бу 20-аср охирида ўрганилди, махсус экспедициялар, хусусан, Афғонистонда амалга оширилди. Улар СССРда бўлганми – билмайман: бу ерда бу мавзу мамнуният билан қабул қилинмади – ҳар ким ўзбекми ёки тожикми, аниқ танлаши ва тегишли тилда гапириши керак эди. Бу борада ўзини белгилай олмаган гуруҳларнинг мавжудлиги ҳақида сукут сақланди. Лекин амалда бу Бухоро ва Самарқанднинг деярли бутун аҳолиси эди. Хуллас, Афғонистондаги ушбу тадқиқотлар давомида улар бу икки тилли одамлар қайси вазиятларда бир тилда, қайси вазиятларда бошқа тилда гаплашишларини қайд қилишган. Ҳолбуки бу одамлар суҳбат давомида тилдан тилга ўтишлари мумкин эди. Умуман олганда, биз тожик ва форс тиллари кўпроқ оналик, она тили бўлиб, улар бу тилда алла айтадилар, уй ичидаги ўзаро муҳокамаларда қўллайдилар, деган хулосага келдик. Ўзбек тили эса ташқи мавзулар учун ишлатилади. Эҳтимол гап, тадқиқот олиб борилган ҳудудларда этник турклар ҳукмронлиги қадимдан ўрнатилганлигидадир. Бошқа томондан, биз биламизки, форс тили минг йиллар давомида бу минтақанинг “лингва-франка”си – бозор тили, идора тили, адабиёт тили бўлиб қолган. Шундай қилиб, бу тиллар икки тилли аҳолининг нутқини қандай ажратишини айтиш қийин. Садриддин Айний каби мумтоз ижодкорлар табиий равишда ҳар икки тилда сўзлашганини биламиз. Ҳолбуки, Айний ўзини тожик деб аниқ кўрсатган. Шунчаки бухоролик эмас, тожик.

– Афсуски, буни тасаввур қилиш мен учун қийин. Бутун оила икки тилли бўлса, улар уйда қандай гапиради, тилни қандай танлайди?

– Буни қозоқларга қараб тасаввур қилиш осон. Қозоқлар ҳозир икки тилда – ҳеч бўлмаганда Олмаотада икки тилда сўзлашади. Ота-оналар фарзандлари билан қозоқ тилида гаплашишга ҳаракат қилишади. Болалар мактабга боради – бирмунча вақт олдин улар ўз фарзандларини рус мактабига беришга ҳаракат қилишарди, у ерда талим даражаси яхшироқ деб ишонишарди. Ва шунга кшра, улар фақат рус тилида маълум мавзуларда гапиришлари мумкин, чунки улар тегишли қозоқ лексикасини билишмайди. Ёки айтайлик, улар рус тилида бирон-бир телесериални томоша қилишди – улар буни рус тилида муҳокама килишни бошлайди.

– Лекин бу ҳозир, сиз эса икки тиллилик 14-асрга келиб шаклланди деяпсиз. Ўша пайтда бу тилда сиёсий диктант бўлмаган, шундай эмасми?

– Сўғдийлар ва бақтрияликларнинг янги форя тилига ўтишлари қандай юз берган деб ўйлайсиз? Унда бюрократия гапирарди, у идора, маъмурият тили эди. Лекин нега деҳқонлар янги форс тилига ўтди? Уларга бундан нима фойда? Аммо бу жараён бир неча асрга чўзилганини ёзишади. Сўғд тили XI асрда ҳали муомалада бўлган. Кейин у тоғли ҳудудларга сиқиб чиқарилди ва у ерда 20-асргача яхши “яшади”. Бақтрия тили ҳам худди шундай.

– Ҳа, аммо биз ўзбеклар мавзусидан четлашдик. 

– Хулоса қиламиз: 8–11-асрларда туркларнинг аста-секин кириб келиши ва уларнинг Моварауннаҳрга жойлашиши содир бўлади. Қорахонийлар хоқонлигида қарлуқ элементи кучаяди, қарлуқлар жанубдан Ҳиндукушгача тарқалади. Шу билан бирга, турклар умуман бормаган – тоғларда, Зарафшоннинг юқори оқимида алоҳида форсийзабон анклавлар мавжуд бўлишда давом этади. Шу билан бирга, бўлғуси Ўзбекистоннинг бошқа чеккасида, аниқроғи Хоразмда ҳам худди шундай жараён бошқа туркий қабилалар – печенеглар, кейин ўғузлар, кейин эса кўпроқ қипчоқлар билан бошланади. Улар Хоразм чеккаларига суқилиб киришади. Хоразмда эрон тили ҳам бошқача. У ерда хоразм тилини XIII асрда туркий тил сиқиб чиқаради. У ерда, бундан олдин, бўлажак Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларидан фарқли ўлароқ, хоразм тилини янги форс тилига сиқиб чиқармаган. У ерда дарҳол хоразм тилидан туркийга ўтишди. Бу эса Хоразмнинг Ўзбекистонда алоҳида мавқеини ва ўзбек тилининг Хоразм лаҳжасини келтириб чиқаради.

– Кейин мўғуллар истилоси даври…

– Бу давр туркий элементни жиддий равишда кучайтиради, чунки туркларнинг ҳукмронлиги янада аниқроқ бўлади. Мўғуллардан олдинги даврда, араб географларининг кўпгина маълумотларига кўра, Туркистон ислом етиб бормаган ўлка сифатида тушунилган. Уларнинг фикрича, бу Чочнинг, яъни Тошкент шимолидаги ҳудуд. Мўғуллар истилосига келсак, шуни тушунишимиз керакки, мўғулларнинг ўзлари босқинчилар қўшинининг кичик бир қисмини ташкил қилган. Асосий қисмини аввал мўғуллар босиб олган туркий қабилалар ташкил этган. Туркий кўпчиликни ташкил этган бу мўғул озчилик эса турклашган эди. Шунга кўра, Чиғатой улусининг кўп қисмини ташкил этган Моварауннаҳрда бу одамлар ҳам аста-секин ер юзига жойлашади. Учинчи туркий тўлқин 19-асрнинг охири бўлиб, «ўзбек» этнонимининг ўзини олиб келди. Бу Дашт-и Қипчоқдан, Қипчоқ даштидан келган Шайбонийхоннинг Моварауннаҳрни забт этишидир. Шайбонийхондан қарийб бир аср олдин бу қабилалар ўз ҳукмдори Ўзбек хон номи билан ўзбеклар деб атала бошлаганлар, уларнинг орасида ислом дини жорий қилинган. Ўзбек хон ҳам Россия тарихидаги машҳур қаҳрамон бўлиб, у ўз синглисини Иван Калитанинг акаси Юрий Данилович Московскийга эрга беради. Улар асосан қипчоқ гуруҳига кирувчи туркий тилларда гаплашган.

– Мана бу Шайбонийхон… Ўқишимча, у анча маданиятли ҳукмдор бўлган, саройи бўлган, саройида ижодкорлар бўлган, адабиёт яратилган, “Шайбонийнома” солномаси ва бошқалар. Булар қайси тилда ёзилган?

– Бу достон, шеърий солнома бўлиб, чиғатой тилида ёзилган, сиёсий сабабларга кўра баъзан эски ўзбекча деб ҳам аталади. Форс тилида яна бир “Шайбонийнома” ҳам бор.

– Шайбонийхоннинг Моварауннаҳрдаги асосий рақиби Бобур ҳам ўзининг «Бобурнома»сини худди шу тилда ёзган эканда?

– Ҳа. Бу тилда адабий анъана бўлган – у Бобурдан олдин ҳам, Алишер Навоийдан олдин ҳам мавжуд эди. Таниқли адабий жанрларда туркий тилда ёзиш истаги бор эди – лекин бу ёзувчиларнинг барчаси форс адабиёти соҳасида юксак маълумотга эга бўлганлари учун туркий тилда форс тилига тақлид қилганлар. Дабдабали, чиройли ёзишга ҳаракат қилишган. Бу от боқувчилар сўзлашадиган туркий тил эмас эди. Бу чиғатой тили дастлаб адабий тил сифатида шаклланган – унда форс тили билан бир қаторда қисман ҳужжатлар айланмаси ҳам амалга оширилган. Бу Бобур, Навоий, Шайбонийхонлар томонидан қўлланилган Ўрта Осиё туркларининг стандартидир. Шунга ўхшаш жараёнлар тахминан бир вақтнинг ўзида ғарбда Усмонли турклари орасида содир бўлган: форс тилидан фойдаланишдан воз кечиш ва туркларнинг ўғуз лаҳжаси учун адабий стандартни ишлаб чиқиш. Бу қадимги усмонли тили деб аталадиган тилдир. Ўғуз тилига асосланган кўп сонли форс ва араб ўзлаштирмалари билан.

– Хўш, бу чиғатой тили қайси тилга/диалектга яқинроқ эди: Дашт-и Қипчоқдан келган сўзлашув қипчоқ тилими ёки Моварауннаҳрда сўзлашиладиган қарлуқ тилими?

– Бу қарлуққа яқинроқ эди. Ўша даврда қарлуқлаҳжалари ёки алоҳида ҳудудлар шевалари бир-бирига яқин, деярли бир хил эди. Қипчоқ шеваларида сўзлашувчилар ҳам қарлуқ таъсирига туша бошлайди. Ва бу вақт мобайнида Моварауннаҳрнинг туркий шеваларида сезиларли ўзгаришлар юз беради.

– Адабий тилда гапиришга интилишадими?

– Бир томондан, улар адабий чиғатой тилига (қандайдир умумий меъёр сифатида) жалб қилинган бўлса, иккинчи томондан, улар форс тили билан қозоқларга қараганда юз баробар яқинроқ муносабатда бўлишган. Персификацияланган. Ҳозирги адабий ўзбек тилида кўп сонли форс сўзлари ва форс тилидан олинган сўзлар мавжуд бўлиб, тожик (“о”лаш) тилининг фонетик таъсири ҳам мавжуд. Бироқ ҳозирги тожик тилида ҳам туркий сўзлар ва ўзбек тилидан олинган калькалар кўп.

– Шунга қарамай, схема унчалик тушунарли эмас. Моварауннаҳр туркий тили қозоқ чўли туркий тилидан фақат форс таъсири билан фарқ қилади, деяпсиз. Хўш, нима, қарлуқ компоненти ўз таъсирини кўрсатмаганми? Ёки ўшанда қарлуқ шеваси қипчоқ шевасидан унчалик фарқ қилмаганми?

– Йўқ, албатта, фарқ қилган. Охир-оқибат, ўзбек адабий тилининг асосини қипчоқ шевалари эмас, айнан қарлуқ шевалари ташкил этади.

– Ҳа, энди тушунарли.

– Аммо келинг, учинчи тўлқин ҳақида гапиришни тугатамиз – нима учун улар ўтроқ ҳаётга ўтдилар. Бу ерда қарлуқлардаги каби бўлмаган, яъни секин кириб келиш эмас, балки бир зумда босиб олиш. Шайбонийхон ўзбеклари бир неча йил давомида Эроннинг Сафавийлар сулоласи билан Хуросон учун курашади. Бу Афғонистоннинг Ҳирот шаҳри атрофидаги ҳудуд. Бу курашда ўзбеклар (эронликлар эса Шайбонийхоннинг халқини ўзбек, унинг меросхўрлари эса ўзбек султонлари деб атаган) мағлуб бўлади. Улар Семиречье ҳудуди учун курашда ҳам мағлуб бўлишади – бу ҳозирги Қозоғистоннинг жануби-шарқидир. У ерда келажакда Қозоқ хонлиги ташкил топади. Бу Шайбонийхон учун муҳим эди, чунки бу унинг катта кўчманчилар қўшини ҳеч қандай муҳим яйлов жойларини олишига олиб келмади. Ва бу бутун халқ оммаси ўртоқлашишга мажбур бўлди. Моварауннаҳрда – Самарқанд вилоятида, Фарғона водийсининг шимолий қисмида – ярим кўчманчи ҳаёт учун қулай ҳудуднинг кичик ороллари мавжуд бўлиб, у ерда кўчманчилар ХХ асргача сақланиб қолади, улар қипчоқлар деб аталган. 19-аср охиригача Моварауннаҳрда Дашт-и Қипчоқ кўчманчиларининг авлодлари ўзбеклар деб аталган. Бошқа барча турклар – Хоразм, Тошкент, Фарғона сартлар деб аталган. Ҳозирги ўзбекларнинг ўзлари ҳам аждодларини сартлар дейишганини эслашни ёқтирмайди, чунки қозоқлар уларни сартлар дейишган. Руслар бу сўзни қозоқлардан аллақачон қабул қилишган – кўринишидан, у кўчманчилар доим ўтроқ деҳқонлар ва савдогарларга мурожаат қиладиган қандайдир ёмон маънога эга эди. Бундай муносабатни, айтайлик, Қозоғистонда ҳамон кузатиш мумкин: одамга айтиш мумкинки, сен қозоқ бўлмай қолдинг, сен хонаки бўлиб қолдинг, сен савдогарсан. Шу билан бирга, уларнинг ўзлари аллақачон кўчманчи эмас, тадбиркорлик билан шуғулланишдан тортинишмайди…

– Яъни, нафақат туркийзабонларни сарт деб аташган…

– Шу билан бирга икки тилли ва форс тилида сўзлашувчи ўтроқ аҳолини ҳам. Ҳар доим кўчманчиларни ўтроқ одамларга қарама-қарши қўйиш муҳим бўлган ва шунинг учун ўтирган одамлар уларнинг наздида сартлардир. Лекин, иккинчи томондан, Россияда 19-асрда сарт тили дарсликлари нашр этилган, ҳозир қайси бирини очсак, бу форс тили эмас, ўзбек тили дарслиги эканлигини кўрамиз. Хуллас, совет давлати барпо этилган даврда бутун сарт аҳолиси марказдан ўзбек сифатида рўйхатга олинган. Бу шу қадар муваффақиятли бўлдики, ҳатто Афғонистонда ҳам ўзбеклар ўзларини ўзбеклар деб атай бошладилар, бу илгари бўлмаган. Бироқ, тахминан худди шундай воқеа афғон тожиклари билан ҳам содир бўлган.