Ҳимоя ордери – уни олиш жараёнини қандай қилиб соддалаштириш мумкин

2019 йилни, ҳеч муболағасиз, мамлакатимиз учун хотин-қизлар ҳуқуқларини таъминлаш соҳасида ютуқ йили деб аташ мумкин, чунки айнан шу йилнинг 2 сентябрида Ўзбекистоннинг хотин-қизларни тазйиқ ва ​​зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги ҳамда жамият ҳаётининг турли жабҳаларида гендер тенглигини кафолатловчи “Аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқ ва имкониятларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунлар қабул қилинди.

Ривожланган тушунчалар аппарати иккала ҳуқуқий ҳужжатнинг ўзига хос хусусиятига айланди. Биринчи қонунда “иқтисодий зўравонлик” ва “руҳий зўравонлик” каби атамаларга таъриф берилган бўлса, иккинчи қонунда ҳуқуқни қўллаш амалиётига жинсга қараб бевосита ва билвосита камситиш билан боғлиқ атамалар киритилган.

Бу қонунларнинг иккаласи ҳам бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, чунки тенглик аёл зўравонлик ва тазйиқдан ҳимояланганда содир бўлади. Қонун ҳам уни амалга ошириш механизми мавжуд бўлганида, маъно ва кучга эга бўлади. “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунни амалга ошириш механизмларидан бири – бу ҳимоя ордеридир. Мазкур қонуннинг 3-моддасида “ҳимоя ордери” остида тазйиқ ва ​​зўравонликдан жабрланган шахснинг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлайдиган ҳужжат тушунилади, бу эса аёлларни тазйиқ қилган ёки уларга нисбатан тажовузкорлик қилган шахс ёки шахслар гуруҳига нисбатан қонунда белгиланган таъсир чораларини қўллашга олиб келади. уларга нисбатан зўравонлик қилган.

Ҳимоя ордери бевосита тазйиқ ва ​​зўравонлик қурбонига нисбатан ички ишлар органлари томонидан тазйиқва ​​зўравонлик ёки уларни содир этиш таҳдиди факти аниқланган пайтдан бошлаб 24 соат ичида берилади, у қуйидаги чораларни кўзда тутиши мумкин:

– тазйиқ ўтказишни ва зўравонлик содир этишни тақиқлаш;

– тазйиқ ўтказган ёки зўравонлик содир этган шахснинг тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчилар билан алоқасини тақиқлаш (иш жойларида ва таълим муассасаларида тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг тазйиқ ўтказган ва зўравонлик содир этган шахс билан билвосита алоқасига йўл қўйилади);

– тазйиқ ўтказилган ва зўравонлик содир этилган тақдирда тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг ҳамда тазйиқ ўтказган ва зўравонлик содир этган шахснинг бир хонада бирга бўлишини тақиқлаш;

– тазйиқ ўтказган ва зўравонлик содир этган шахснинг зиммасига тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчини даволаш, унга маслаҳат бериш, уни тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатиш бўйича махсус марказга жойлаштириш учун харажатларнинг, етказилган моддий зарарнинг ўрнини қоплаш, шунингдек маънавий зиённи компенсация қилиш мажбуриятини юклатиш;

– тазйиқ ўтказган ва зўравонлик содир этган шахснинг қуролни (бундан хизмат қуроли мустасно) сақлаш ва олиб юриш ҳуқуқини ҳимоя ордерининг амал қилиши ёки унда кўрсатилган муддат даврида чеклаш ёхуд тақиқлаш, шунингдек қурол сотиб олиш учун рухсатнома олишга доир ҳуқуқини тақиқлаш.

Шу билан бирга, бизнинг фикримизча, кўриб чиқилаётган механизмнинг янада такомиллаштиришни талаб қиладиган айрим жиҳатлари мавжуд.

Хусусан, қонун ҳужжатларида ордернинг қоғоз шаклини тўлдириш ва бериш кўзда тутилган, шу билан бирга, бу жараённи рақамлаштириш ва қоғозбозликни бартараф этиш орқали анча соддалаштириш мумкин. Ички ишлар органлари ходимлари юз ва бармоқ изларини аниқлашга мўлжалланган дастурий таъминотга эга планшетлар билан жиҳозланган бўлиб, улар электрон шаклда баённома тузиш имконини беради, бу эса ариза тўлдириш, маълумотларни электрон маълумотлар базасига киритиш ва ҳимоя ордерини беришни тезлаштиради.

Тазйиқ ва ​​зўравонлик қурбонларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига анъанавий мурожаати билан бир қаторда, 24 соатлик телефон линиясига қўнғироқ қилиш орқали ҳимоя зарурлиги тўғрисида ариза беришнинг муқобил вариантини жорий этиш керак, бу эса, ўз навбатида, ҳимоя ордерини бериш тезлигини ва самарадорлигини оширади. Хусусан, ушбу механизм орқали жабрланувчи ҳамда тазйиқ ва зўравонлик ҳолатлари тўғрисидаги зарур маълумотларни махсус маълумотлар базасига электрон ордерни расмийлаштириш ҳамда жабрланувчи ва унинг жойлашган жойидаги профилактика инспекторини хабардор қилиш орқали тезкорлик билан киритиш мумкин. Шу тарзда ҳимоя ордери имкон қадар тез ва самарали ишлай бошлайди.

Шунингдек, ҳимоя ордерларининг асосий самарадорлик омилларидан бири жабрланувчини тазйиқ ва ​​зўравонликдан жисмонан чеклаш имкониятининг мавжудлигидир. Шу муносабат билан ҳар бир маҳаллада Миллий гвардия ходими томонидан бир ҳафта туриши ва кечаю-кундуз қўриқланиши учун шарт-шароит яратилган махсус хона ташкил этилишини мақсадга мувофиқ деб биламиз.

Бундан ташқари, жабрланувчининг дўстлари ёки қариндошларининг илтимосига кўра ҳам зўравонлик факти ёки таҳдиди тўғрисидаги маълумотларни олиш асосида ички ишлар органи ходими томонидан ҳимоя ордерини бериш механизмини йўлга қўйиш зарур. Бунда жабрланувчи истиқомат жойидаги маҳаллада қўриқланиши ва унинг фаровонлиги таъқиб қилинишига ва ​​зўравонлик ҳолатларининг такрорланишига йўл қўймаслик мақсадида профилактика инспектори ва маҳаллалар томонидан мунтазам назоратга олинади.

Юқоридагилардан ташқари, шахснинг зўравонликка мойиллигини аниқлаш ва уларни бартараф этиш мақсадида профилактика инспекторларига потенциал зўравонни махсус текширувга юбориш ваколатини бериш масаласини ишлаб чиқишни мақсадга мувофиқ деб биламиз.

Шундай қилиб, тазйиқ ва ​​зўравонлик қурбонларини ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш Ўзбекистон Конституциясининг ҳеч ким қийноқларга, зўравонликка ва бошқа турдаги ҳаракатларга, шафқатсиз ёки қадр-қимматни камситувчи муомалага дучор этилиши мумкин эмаслигини кўзда тутувчи 26-моддасининг ижросини таъминлаш соҳасидаги долзарб муаммолардан бирини ҳал қилади.

Эльдар Шайдулин, Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот институтининг бўлим бошлиғи

Шахсанем Салиева, Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот институтининг катта илмий ходими