Куръерлар ва такси ҳайдовчиларини қандай ҳимоя қилиш керак

Ўзбекистон кун сайин озиқ-овқат етказиб бериш, такси, ижара ва ҳоказолар каби турли хил хизматларни таклиф этаётган янги иловалар яратилиши туфайли платформа иқтисодиёти деб аталадиган глобал ривожланиш жараёнига қўшилмоқда. Платформалар орқали ишлаш Ўзбекистонда ҳали тўлиқ тартибга солинмаган ва  бандликнинг амалдаги ҳуқуқий ҳужжатларда ўз аксини топмаган янги шакли ҳисобланади.

Платформа деб аталадиган бандлик мавжуд статистик маълумотларга киритилмаган, бу эса иқтисодиётнинг ушбу сегменти ҳажмини тўғри баҳолашга имкон бермайди. Ўзбекистонда ушбу ўсиб бораётган, ривожланаётган иқтисодиётнинг сегментини тартибга солиш ҳали ҳам барқарор эмас. Хусусан, платформалар орқали ишлайдиганлар учун ҳам, платформаларнинг ўзлари учун ҳам тадбиркорлик таваккалчилигини суғурталаш ва ижтимоий кафолатлар билан таъминлаш масаласи долзарбдир.

Ўзбекистонда платформа бандлигининг катта камчилиги ижрочиларнинг асосий ижтимоий кафолатларини ва  жамоавий меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш механизмларидан фойдаланишнинг чекланганлиги билан боғлиқ. Бундай вазиятда платформада ишлашдан асосий ёки ягона даромад оладиганлар вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизлик ҳолатида, шунингдек, иш фаолиятини тугатган тақдирда ноқулайликларнинг юқори даражадаги  хавфига дуч келишлари мумкин.

Платформалар ва уларнинг ёрдамида ишлайдиган ходимлар ўртасидаги муносабатларни самарали тартибга солиш учун, бир томондан, муносабатлар жараёнида юзага келадиган муаммоларни аниқ тушунишга имкон берадиган, иккинчи томондан, платформа иқтисодиётининг ривожланишига тўсиқ ва чекловлар яратмасдан ҳуқуқий муносабатларнинг  мазмунини тўғри акс эттирадиган тегишли атамалар аппаратини ишлаб чиқиш муҳимдир.

Аксарият мамлакатлар платформадаги бандликни расмийлаштириш ва платформа ишчилари учун минимал ижтимоий кафолатлар тизимини ишлаб чиқиш учун махсус қонунчиликни ишлаб чиқиш зарурлигини фаол муҳокама қилмоқда. Бироқ, амалий эчимлар деярли ҳеч қаерда қўлланилмайди ва ишчилар амалдаги тизимга кирадилар, аслида эса бу – барча мамлакатларда кенг тарқалган вариант – ўз-ўзини иш билан таъминлаш, ва анъанавий ёлланма бандлик ўртасидаги танлов.

Масалан, Тошкентда умумий овқатланиш корхоналаридан тайёр озиқ-овқат ёки дўконлардан товарлар етказиб бериш учун буюртма бериш имкониятини яратган Yandex Eats (“Yandeks.Food”) ёллаш каби меҳнат муносабатларидан узоқлашади. Янги ўйинчининг куръерлари сонини фақат таҳминий аниқлаш мумкин, чунки Yandex Eats ва куръер ўртасидаги муносабатлар фақат платформада қайд этилган. Yandex Taxiда ҳам худди шундай ҳолат.

Куръерлар ва такси ҳайдовчилари ҳозирги шароитда солиқ тўловчи сифатида ҳеч қандай мажбуриятга эга эмаслар, шу билан бирга улар ходимлар сифатида ҳеч қандай ҳуқуққа ҳам эга эмаслар. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, мамлакат меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларида платформа иқтисодиёти ходимларининг ҳуқуқий мавқеини белгилаш зарурати мавжуд.

Платформа иқтисодиётини ўрганишда илдамлашган Қозоғистонда платформали иқтисод компанияларидаги ижтимоий ва меҳнат зиддиятлари соҳасида тадқиқот нашр этилди. Ҳозирча Ўзбекистонда бундай тадқиқотлар йўқлиги сабабли қўшни давлатда ўтказилган тадқиқот натижалари асосида таклиф қилинган тавсияларга эътибор қаратамиз.

Ҳозирда асосан иш билан мустақил банд бўлган платформа ишчиларини ёлланма ходимларга айлантириш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бу инновацион иқтисодиётни ўлдиради;

• Якка тартибдаги тадбиркорлар ўзлари учун ижтимоий пакетни шакллантиришлари учун ихтиёрий суғурта воситаларини яратиш муҳим, шу жумладан, платформаларнинг ҳам ихтиёрий иштирокида;
• Суғурта форматлари шахснинг платформа иқтисодиётида иштирок этиш даражасига боғлиқ бўлиши керак, бу олинган даромад ёки иш соатлари ёки ҳамкорлик давомийлиги бўйича ўлчаниши мумкин. Ижтимоий пакетда устуворлик платформа бандлиги ягона ва тўлиқ бўлган одамларга берилиши керак;
• Зарур бўлганда, бу тегишли меъёрий ҳужжатларда ёки бозор иштирокчиларининг келишувларида (уставларида) мустаҳкамланиши мумкин.

Uz24.uz нашри, Yandex Eats тизими ишга тушганидан бир ой ўтиб, уларнинг куръерлари дуч келаётган муаммоларни тасвирлаб берди, яъни Солиқ қўмитаси, Ўзбекистон Иқтисодиёт ва Молия вазирлиги, Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги ва бошқа идоралар имкон қадар тезроқ платформа иқтисодиёти ўйинчиларнинг фаолиятини тартибга солиш ҳақида ўйлашлари зарур.