Ўзбекистон Конституциясида “ижтимоий давлат” нормасини мустаҳкамлаб қўйиш зарурми

Ўзбекистоннинг асосий қонунида “ижтимоий давлат” нормасининг мустаҳкамланиши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, Австрия, Бельгия, Испания, Франция ва бошқа мамлакатларда конституцияларни ижтимоийлаштиришнинг замонавий тенденцияларига мос келади.

“Ижтимоий давлат” нормасини у ёки бу баёнда мустаҳкамлаб қўйган хорижий мамлакатлар амалиёти шуни кўрсатадики, унинг тамойиллари ва вазифалари орасида иқтисодий сиёсатнинг ижтимоий йўналтирилганлиги ва давлатнинг ижтимоий масъулияти ҳам бор.

Ўзбекистон Конституциясига ижтимоий характердаги дастурий қоидаларнинг киритилиши республика аҳолиси наздида бутун конституциявий ислоҳотни қонунийлаштиришнинг энг муҳим элементидир, чунки ҳар бир инсоннинг ва унинг оиласининг турмуш сифати ва даражаси қай даражада реал ўзгариши уларнинг амалга оширилишига боғлиқ.

Евростат, Иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти ва Халқаро меҳнат ташкилоти томонидан тузилган молиявий рейтингга кўра, Ўзбекистон иш ҳақи бўйича дунёда 118-ўринни эгаллаган (235 АҚШ доллари). “Миллий даромаддаги иш ҳақининг улуши – Жаҳон банки хулосасига кўра – барқарор паст даражада қолмоқда”. Бандликнинг ва иш ҳақи ўсишининг паст суръатлари мамлакат ривожланишининг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқда.

Шу муносабат билан энг кам иш ҳақининг адолатли ва етарли даражада таъминланиши меҳнатга ҳақ тўлаш соҳасидаги давлат кафолатлари тизимининг асосий элементи бўлиб, аҳолининг энг кам таъминланган қатлами даромадларини ҳимоя қилишни кучайтириш ва унинг харид қобилиятини сақлаб қолишнинг асосий омили бўлиб хизмат қилади..

Бир қатор МДҲ давлатларининг Конституцияларини таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, уларда “… меҳнат учун ҳеч қандай камситишсиз ва федерал қонун билан белгиланган энг кам иш ҳақидан кам бўлмаган ҳақ тўлаш” кафолатлари мавжуд (Россия Федерацияси Конституцияси, 37-модда), “… энг кам иш ҳақи ва пенсиялар… “(Қозоғистон Республикаси Конституцияси, 28-модда), “меҳнатнинг иқтисодий натижаларида унинг миқдори, сифати ва ижтимоий аҳамиятига кўра ҳақ тўлашнинг адолатли улуши бўлиши керак, аммо улар ва уларнинг оилалари эркин ва муносиб яшашини таъминлайдиган даражадан паст бўлмаслиги керак. ” (Беларусь Республикаси Конституцияси, 42-модда).

Бироқ Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг амалдаги таҳририда бу кафолатлар йўқ. Шу билан бирга, 39-моддада “пенсиялар, нафақалар, ижтимоий ёрдамнинг бошқа турлари расман белгиланган яшаш минимумидан паст бўлиши мумкин эмаслиги” кафолатланган.

Шу билан бирга, “яшаш минимуми” тушунчаси конституциявий мақомга эга бўлса-да, мавжуд бўлган қатор муаммоларни ўз-ўзидан бартараф эта олмайди. Иқтисодий категория сифатида у фаровонлик даражаси билан эмас, балки қашшоқлик чегарасининг таърифи билан кўпроқ боғлиқдир. Шунга кўра, манзилли қўллаб-қувватлаш фақат даромадлари камбағаллик чегарасидан паст бўлган ва бутун ижтимоий таъминот тизимига қўлланилиши мумкин бўлмаган шахсларга ижтимоий ёрдам кўрсатишнинг асосий тамойилидир.

Шу муносабат билан Асосий қонуннинг янги таҳририда фуқаронинг камида белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорида ҳақ олишга бўлган ҳуқуқларини мустаҳкамлаш таклиф этилмоқда. Шу билан бирга, энг кам иш ҳақи адолатли ва нафақат ишчининг ўзи, балки унинг оила аъзолари ҳам муносиб ҳаёт кечиришини таъминлаш учун етарли бўлиши керак.

Бундан ташқари, Конституцияни давлат ижтимоий хизматлар тизимини ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни яратади, давлат пенсиялари ва ижтимоий ёрдамнинг бошқа турларини белгилайди деган банд билан тўлдириш зарур.

Ижтимоий хусусиятга эга бўлган янги тузатишлар ижтимоий нафақалар, пенсиялар ва бошқа тўловларни тартибга солиш билан боғлиқ жараёнларни уларнинг хилма-хиллиги учун бирлаштириши, шунингдек уларни молиялаштиришнинг ягона векторини таъминлаши керак.

Бусиз жамиятимиздаги ижтимоий барқарорликни ҳам, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларга истеъмол талабини, яъни миллий иқтисодиётнинг барқарор ривожланишини ҳам таъминлаб бўлмайди,

Дмитрий Тростянский,

иқтисодиёт фанлари доктори