Ўзбекистонда газ қаерга йўқоляпти?

Таҳририятдан: газ ўғирлаш Ўзбекистонда кўп йиллар давомида долзарб бўлиб келаётган муаммолардан бири бўлиб, ушбу муаммони ҳал қилишнинг яққол имкониятлари мавжудки, улардан бири интеллектуал ҳисобга олиш тизимларини жорий этиш, шаффофлик ва ойлик очиқ маълумотларни эълон қилиш маълум бир одамлар доираси манфаатларига мос келмайдиган бу муаммони ҳал қилишга имкон беради. Қуйида газ ўғирланиши сабаблари  маълум бўлган нефть–газ соҳаси мутахассиси ҳисобланган шахснинг фикрини эълон қиламиз. Таҳририятнинг ихтиёрида ушбу материалда фойдаланилган ички фойдаланиш учун ҳужжатлар мавжуд. Материал муаллифи Ўзбекистон Республикасининг “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонунидан фойдаланган ҳолда ўз исми сир қолишини истади.

Очиқ маълумотлар йўқлиги сабабли кўрсатилган соҳада Ўзбекистон Республикасининг “Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида”ги қонуни бузилгаги туфайли таҳририят муаллифнинг барча далилларини текшира олмайди.

2015 йилда “Газпром трансгаз” табиий газ баллонли автомобиллар бозорини ривожлантириш истиқболлари ҳақида гапириб, ички ёнув двигателлари (ИЁД) мамлакатда истеъмол қилинадиган ёқилғи ҳажмида арзонроқ газ улушини ошириш учун учун CNG (сиқилган табиий газ) ва LNG (суюлтирилган газ) газли двигатель ёқилғиси технологиясини жорий этишдан ўз манфаатдорлигини аниқ белгилаб берганди.

Ўзбекистонда содир бўлган кейинги воқеалар “Газпром”, унга хизмат кўрсатувчи “Газпромбанк” ва Россиянинг бошқа давлат банкларининг Ўзбекистонда суюлтирилган газ ишлаб чиқариш технологияларини жорий этиш ва АГНКС станциялари тармоғини қуришдан манфаатдорлигини акс эттирди. “Газпромбанк” ва “Росэксимбанк” Қашқадарёда GTL заводини қуриш учун умумий қиймати 220 миллион АҚШ доллари миқдорида кредит ажратди. Агар 2017  йилда Ўзбекистонда 800 дан ортиқ газ қуйиш шахобчалари мавжуд бўлса, 2022 йилнинг июнига келиб 1200 дан ортиқ газ қуйиш шохобчалари фаолият кўрсатган.

Маълумотнома: АГНКС станциялари ички ёнув двигатели (ИЁД) бўлган транспорт воситаларидан фойдаланиш учун газ ва шунга ўхшаш материалларни етказиб беради.

Ўзбекистоннинг барча ёқилғи қуйиш шохобчалари томонидан ҳудудлар кесими бўйича истеъмол қилинадиган газ ҳажми соҳа мутахассислари ўртасида баҳс-мунозараларга сабаб бўлган кўрсаткич бўлиб келган. “Ўзтрансгаз” АЖ расмий маълумотларига кўра, 2019 йилнинг етти ойи давомида Ўзбекистондаги барча ёқилғи қуйиш шохобчалари томонидан умумий табиий газ истеъмоли қарийб 300 миллион м3 ни ташкил қилди. 2019 йил якунларига кўра, “Ўзтрансгаз” АЖ газ қуйиш шохобчаларига йилига 4 миллиард м3 ҳажмда етказиб берилаётган газ ҳажми тўғрисида ҳисобот эълон қилди, бу аввал эълон қилинган кўрсаткичлардан қарийб саккиз баравар кўпдир.

Anhor.uz нашрига номи сир қолишни истаган бир қатор соҳа мутахассислари “Ўзтрансгаз” АЖ балансига кўра, 2020-2022 йилларда барча газ қуйиш шохобчаларига катта ҳажмдаги газ ажратилганини ва улар аҳоли томонидан етказиб берилган газ учун тўловларни амалга оширмаслик ҳажми шубҳали тарзда тўғридан-тўғри газ билан боғлиқлигини тасдиқлашди:

• 2020 йилда газ қуйиш станцияларига 3,1 миллиард м3 газ ажратилди.Шу билан бирга, йўқотишлар ёки «аҳолининг тўламаганлик» ҳажми тахминан 1,2 млрд.м3 ни ташкил этган бўлса, аҳоли томонидан истеъмол ҳажми 11 млрд.м3 ни ташкил этди;
• 2021 йилда газ қуйиш станцияларига 4 миллиард м3 газ ажратилди.Йўқотишлар ёки гўёки “аҳоли тўламаганлик” ҳажми аллақачон тахминан 2 миллиард м3 ни ташкил этган бўлса, аҳоли истеъмоли ҳажми 12 м3 ни ташкил этди. Аҳолининг газ истеъмолининг бундай миқёсда ўсишининг сабаби ҳеч қачон изоҳланмаган;
• 2022 йилда 12,4 млрд м3 аҳоли истеъмоли прогнозида АГТКС учун 4 млрд м3 газ ажратилди,;

Тизимда мавжуд бўлган тартибга мувофиқ, барча газ қуйиш шохобчалари (АГТКС) ҳар йили “Ўзтрансгаз” АЖ ва “Ҳудудгазтаъминот” АЖ билан сотиладиган газнинг прогноз ҳажмларини келишиб олади ва ойлик прогноз ҳажмининг 70 фоизини олдиндан тўлаши шарт. Бу соҳада ўрнатилган тартиб.

Қоидага кўра, 65 литрли цилиндрсимон баллонлар Matiz/Spark автомашиналарига ўрнатилади, уларга 13 м3 гача табиий газ жойлаштирилади. Lacetti/Gentra/Cobalt автомобилларига- 22 м3 гача бўлган 100 литрли цилиндрлар, юк машиналарида 400 м3 гача бўлган цилиндрлар ўрнатилади. АГТКС нархлари пойтахтда 2850 сўмдан Тошкентдан ташқарида 2600 сўмгача ўзгариб туради. 1 м3 табиий газни сотишдан газ қуйиш станцияларининг соф фойдаси 500 сўмни ташкил этади, чунки сотиш нархига 15% ҚҚС ва 20% аксиз солиғи ҳам киради. Яъни, бутун республика бўйича газ қуйиш шохобчаларининг соф фойдаси йилига 2 триллион сўмдан (яъни қарийб 182 миллион АҚШ долларини) ташкил этади. Агар АГТКС станцияси эгаси етказиб берувчига етказиб берилган газ ва солиқларни тўласа, бу фойда ҳосил бўлади. Агар сиз берилган газ учун тўлов қилмасангиз ва уни “аҳоли томонидан тўланмаган газ” деб ҳисобдан чиқарсангиз, фойда миқдори сезиларли даражада ошади,

Тармоқ, муаммонинг моҳияти ва кўлами

Қоидага кўра, кўпчилик АГТКСлар етказиб берилган газ учун етказиб берувчиларга тўлиқ тўламайди, тушум эса ушбу миллий бойликни реализация қилиш тармоғини яратган одамлар ва компаниялар томонидан тақсимланади.

Anhor.uz сайти билан боғланган мутахассисларнинг турли ҳисоб-китобларига кўра, АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчалари томонидан сотилаётган “ҳисобга олинмаган” газ ҳажми минтақага ва енгил ва юк автомобиллари учун энг машҳур йўналишларга ўзига хос яқинлигига қараб сезиларли даражада фарқ қилади.

Умуман олганда, Тошкент шаҳрида, Қорақалпоғистон Республикаси, Фарғона водийсида ойлик сотиш ҳажмининг қарийб 20 фоизи расман қайд этилмаган ва шунинг учун ҳам ушбу вилоятларда табиий газни газ қуйиш шохобчалари орқали сотиш энг юқори кўрсаткичларга эга.

Шу билан бирга, Тошкент, Сирдарё, Жиззах, Самарқанд, Қашқадарё, Сурхондарё, Бухоро ва Хоразм вилоятларидаги М-39, М-34, М-37, А-373, А-378 ва А-380 трассаларида жойлашган газ қуйиш шохобчалари нархлари, бу реал бизнес эгасига тегишли 650 га яқин газ қуйиш шохобчалари бўлиб, биз уларни шартли равишда уч гуруҳга ажратдик:

1. Эгалари маҳаллий амалдорлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг туман даражасидаги вакиллари билан боғлиқ бўлган АГТКС станциялари, бу ерда ҳисоблагичлар билан ҳисобланмайдиган газнинг тахминий улуши автомобиллар учун газни сотиш нархи 2800 сўм ва юк ташиш нархи 2600 сўм билан тахминан 30% ни ташкил қилади (ҳақиқий сотишнинг ўртача ҳажми 10 минг м3 / гача/суткасига);
2. Эгалари маҳаллий амалдорлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг вилоят даражасидаги вакиллари билан боғлиқ бўлган АГТКС, шунингдек, “Ўзтрансгаз” АЖ ва “Худудгазтаъминот” АЖ, бу ерда ҳисоблагичлар билан ҳисобланмайдиган газнинг тахминий улуши енгил автомобиллар учун газнинг сотиш нархи 2800 сўм ва юк автомобиллари учун 2600 сўм билан 50-70% (ўртача ҳажми ҳақиқий сотиш 20 минг м3/суткасига);
3. АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчалари, асосан, М-39, М-34 ва А-373, М-37, А-378 ва А-380 автомобил йўллари бўйлаб, бу ерда эгалари (тахминан 280 АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчалари, М-37, А-378 ва А- 380 трассалари бўйлаб оз сонли), республика даражасидаги амалдорлар билан боғланган Жиззах, Сирдарё, Фарғона, Сурхондарё ва Наманганлик нуфузли тадбиркорлар енгил автомобиллар учун газ сотиш нархи 1800-2000 сўм ва юк машиналари учун 1300-1500 сўм билан “ҳисобланмаган” 90% гача газ ва электр энергиясининг тахминий улушига эга (реал сотишнинг ўртача ҳажми 20 мингдан 100 минг м3/сутка).

Соҳа мутахассисларининг таъкидлашича, бундай жазосиз газ ўғирланишининг пайдо бўлиш тарихи 2014 йилда, мамлакат энергетика мажмуасининг собиқ раҳбарларидан бири АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаларини текширишни бошлаган ва тез орада текширувчиларга уларга ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг собиқ раҳбарларига тегишли иссиқхоналар, ғишт заводлари ва ёқилғи қуйиш шохобчаларида газ ўғирланишига кўз юмиш айтилган кўрсатма пайдо бўлганида бошланган.

Ўшанда 2014-йилда ва “Ўзбекнефтгаз” акциядорлик жамиятида ўтказилган кейинги текширувлар натижасида газнинг ҳақиқий истеъмол кўрсаткичларини тўғрилаш, аслида эса газ ўғирлаш бир нечта схемалар ёки бир нечта схемалар комбинацияси бўйича содир бўлиши мумкинлиги аниқланган эди:

• газ қувурларига айланма уланишларни ўрнатиш, яъни ҳисоблагичлар орқали ҳам, уларсиз ҳам иккита уланиш мавжуд бўлиши. АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчалари эгаларининг ушбу гуруҳи тўғридан-тўғри Магистрал қувурлар бошқармаси бошлиқлари билан ишлайди – УМГ (масъул шахсларга ҳар бир АГТКС станцияси учун ойига 5-15 минг доллардан мукофот);
• истеъмол ҳажми кўрсаткичларини мослаштириш учун ойлик калибрлашни амалга ошириш ва онлайн ҳисоблагич кўрсаткичларини созлаш. АГТКС станциялари эгаларининг ушбу доираси, шунингдек, магистраль қувурлар бошқармаси метрологлари, муҳандислари ёки менежерлари билан ишлайди (уларнинг мукофот ҳақи ҳар бир АГТКС станциясига ойига ўртача 500 долларни ташкил қилади);
• кундалик калибрлашни амалга ошириш ва кунлик кўрсаткичларнинг ўзгариши учун онлайн ҳисоблагич кўрсаткичларини созлаш. АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаларининг баъзи эгалари бош метрологлар ёки МҚБ раҳбарлари билан ҳам ишлайди (мукофот ҳар ойда бир АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаси учун ўртача 3-10 минг долларни ташкил қилади, чунки маълум кунларда ҳисоблагич кўрсаткичлари созланмаган);
• кўрсаткичларни кунлик ўзгартириш учун онлайн ҳисоблагич бошқарув панели сифатида қўшимча модулни улаш, бу АГТКС ёқилғи қуйиш станциясининг эгасига ҳисоблагичларни ёқиш ва ўчириш имконини беради. Ушбу доирага МҚБ бош метрологлари ёки менежерлари ҳам киради (мукофот ҳар ойда АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаси учун ўртача 3-10 минг долларни ташкил қилади);
• АГТКС ёнилғи қуйиш шохобчалари эгаларига ҳисоблагич кўрсаткичларини кунлик ўзгартириш учун марказлаштирилган газ ҳисоблагичларини бошқариш тизимига тўғридан-тўғри онлайн киришни таъминлаш. Бу ерда МҚБ бош метрологлари ёки раҳбарлари ҳам жалб қилинган (мукофот ҳар ойда АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаси учун ўртача 10-20 минг долларни ташкил қилади);

Инсайдер маълумотларига кўра, “ҳисобланмаган” газ ҳажми ҳар ой МҚБ раҳбарлари ёки бош метрологлари даражасида келишиб олинади, кўрсаткичларни ўзгартириш ва онлайн ҳисоблагичларни созлаш “Ўзтрансгаз” АЖ ва “Ҳудудгазтаъминот” АЖнинг барча даражадаги метролог ва муҳандислар (ёки шунга ўхшаш янги ташкил этилган табиий газ улгуржи сотувчилари)томонидан амалга оширилади. Ҳисоблагичларни кўрсаткичларини назорат қилиш тизимидан фойдаланиш имкониятига эга бўлган газ қуйиш шохобчалари учун ҳажмлар ҳар ойда “Ўзтрансгаз” АЖ, “Ҳудудгазтаъминот” АЖ юқори даражадаги раҳбарлари (айрим ҳолларда уларнинг ўринбосарлари ва собиқ раҳбарлари) билан бевосита “келишиб олинади”.

Ҳар қандай учинчи томон ёки режали текширувлар пайтида барча АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчалари зудлик билан хабардор қилинади ва баъзилари текширув тугагунига қадар ишлашни тўхтатади.

Ўғирлик ҳолатлари аниқланганда, газ қуйиш шохобчалари эгалари “Ўзнефтгазинспекция”, “Ўзтрансгаз” АЖ ва “Ҳудудгазтаъминот” АЖ раҳбарлари билан келишилган ҳолда, инспекторлар томонидан аниқланган ўғирлик фактини тўланган жарималарни қайтариш билан далилларни йўқ қилиш ва ўғирликни аниқлаш фактларини бекор қилиш вариантигача суд тартибида ўғирлик миқдорини камайтириш ва жарима солиш имкониятлари билан эътироз билдиради,.

Тахминий ҳисоб-китобларга кўра, 2021 йилда 2 миллиард м3 ҳажмдаги “ҳисобга олинмаган” газ ҳажми газ қуйиш шахобчалари эгаларига 3,7 триллион сўм (340 миллион АҚШ доллари)га яқин фойда келтирган. Давлатга 1,3 триллион сўм миқдорида солиқ тўланмаган, “Ўзтрансгаз” АЖ ва “Ҳудудгазтаъминот” АЖга 2 триллион сўм миқдорида ҳисобланмаган газдан ёки истеъмолчиларга (аҳоли) қайта тақсимланган фойда кўринишида йўқотилган тўлов (тўлов тизимидаги ўқишлар ўзгариши билан) амалга оширилмаган.

Саноат миқёсида жазосиз ўғирлик ҳажми нефть-газ саноатидаги инвестиция лойиҳаларида йўл қўйилган ўғирлик даражасига нисбатан анча паст бўлиб, халқаро консалтинг ташкилотларининг маълумотларига кўра, нафақат иқтисодиётга, оддий фуқароларнинг ҳаётига ҳам катта зарар етказади.  Президентнинг 2020 йил 4 апрелдаги 4664-сон қарори билан “Ўзбекнефтгаз” АЖга Ўзбекистон тикланиш ва тараққиёт жамғармаси томонидан устав фондини тўлдириш учун маблағлар ва бошқалар кредитлар кўринишида берилган 1 миллиард 120 миллион доллардан ортиқ давлат қарзи ҳисобдан чиқарилди. Бу маблағлар асосан “Ўзбекнефтгаз” АЖ томонидан Қашқадарёда GTL заводи қурилишига йўналтирилди.

Муаммонинг эҳтимолий ечими

Ушбу соҳада коррупцияга қарши курашиш учун давлат томонидан бир қатор чоралар талаб қилинади:

1. Биллинг тизимини юқори сифатли, халқаро миқёсда тасдиқланган, юқори даражадаги ҳимоя ва онлайн ҳисоблагичларда (масалан, SAP) маълумотларни шифрлаш фойдасига қайта кўриб чиқиш, чунки маҳаллий IT -компаниялар томонидан ишлаб чиқилган мавжуд тизимлар тизим фойдаланувчиларининг ҳаракатларини кузатиб борадиган ўчирилган функцияларга эга маълумотлар базасидаги маълумотларни ўзгартириш имкониятига эга.
2. Ҳисоблагич маълумотлари ва маълумотлар базасини ўзгартирганлик учун, хусусан метеорологлар, муҳандислар, операторлар, ҳисоблагичларни импорт қилувчи ва сертификатлаш компанияларига жазони қаттиқлаштириш.
3. Қонунчиликка янги қоидаларни киритиш, унга кўра фақат қазиб олувчи компаниялар АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаларининг эгалари бўлиши мумкин. Бу асоссиз йўқотишлар ёки “ҳисобга олинмаган” газ кўринишини бутунлай йўқ қилади, чунки АГТКС ёқилғи қуйиш шохобчаларига эгалик қилганда, ишлаб чиқарувчи компаниялар ишлаб чиқариш жойидан якуний сотувгача бўлган ўлчаш мосламаларидаги тафовутлардан ёки суд жанжаллари юзага келишидан манфаатдор бўлмайди. Бундан ташқари, “Ўзтрансгаз” АЖ, “Ҳудудгазтаъминот” АЖ ва янги оператор “UzGasTrade” АЖ ҳам кўрсаткичлар ҳажмини камайтиришдан манфаатдор эмас, чунки бу тушум миқдорига таъсир қилади.

АГТКС ёқилғи қуйиш шахобчаларининг мавжуд эгаларига янги бизнес моделини таклиф қилиш мумкин, бу уларга ўз даромадларини бир неча ой олдин олиш имконини беради, шу билан бирга каттароқ, аммо шаффоф бизнеснинг қўшма эгаларига айланади. АГТКС ёқилғи қуйиш шахобчаларини қазиб чиқариш компаниялари томонидан бозор нархларида қуйидаги йўллар билан сотиб олишлари мумкин:

• АГТКС ёқилғи қуйиш шахобчалари эгалари билан қўшилиш ёки акцияларни алмаштириш (дивидендларни олиш учун АГТКС ёқилғи қуйиш шахобчалари эгалари тоғ-кон саноати корхоналари капиталига киради ва акцияларни олади);
• АГТКС ёқилғи қуйиш шахобчалари эгаларидан улушни қисман ёки тўлиқ сотиб олиш (бизнесдан фойда билан чиқиш учун);

10 йил ичида газ ишлаб чиқарувчилар томонидан газ қуйиш шохобчаларини ўзлари сотиб олиш имкониятини яратган ҳолда, ёқилғи қуйиш шохобчалари тармоғини кенгайтириш бўйича инфратузилма лойиҳалари орқали тижорат банклари томонидан газ қуйиш шахобчалари харидорларини кредитлаш.