«Европа парламентига сайловлар: таҳлил, фикрлар, фактлар» / Anhor.uz янги лойиҳани тақдим этмоқда (видео)

Anhor.uz интернет нашрида Европарламентга сайловларга бағишланган улкан лойиҳа ишга тушди ва ушбу муҳим сиёсий жараённи антиқа ва чуқур нуқтаи назардан кўриш имконини беради. Тадбирларни нафақат ёритиш, балки сайлов жараёнлари бўйича ихтисослашган тажрибали экспертлар иштирокида атрофлича суҳбатлар ўтказиш ҳам режалаштирилган.

Лойиҳа доирасида, шунингдек, сайлов жараёни ҳақида антиқа инсайдер нуқтаи назарларни олиш мақсадида Европарламентнинг юқори мартабали вакиллари билан учрашувлар ўтказилади. Сиёсий вазиятни таҳлил қилишга ҳисса қўшиш мақсадида Ўзбекистонлик етакчи сиёсатшуносларнинг фикрларини ҳам четда қолдирмаймиз.

Anhor.uz Европарламентга сайловлар билан боғлиқ воқеалар ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилган ҳолда, ўқувчиларга нафақат фактлар, балки турли нуқтаи назар ва фикрларни тақдим этишга интилади. Лойиҳанинг мақсади сайлов мавзуларини батафсил, ҳар томонлама ва мазмунли ёритиш, аудиторияга воқеалар ва уларнинг жаҳон сиёсий манзарасига таъсирини чуқурроқ англаш имконини беришдан иборат.

Лойиҳани Фурқат Маҳмудхўжаев олиб боради. Дастлабки дастур меҳмони Европа Иттифоқининг Ўзбекистондаги делегацияси раҳбари ўринбосари Миндаугас Качераускис бўлди. Қуйида суҳбатни ўқиб чиқишингиз мумкин.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Хайрли кун, азиз дўстлар! Anhor.uz сайтида дунёнинг бошқа мамлакатларидаги сайловлар ҳақидаги кўрсатувлар туркумини давом эттирамиз. Қўшма Штатларда праймеризлар давом этяпти. Бу ҳақда Amerika Ovozi телерадиоси мухбири Навбаҳор Имамова билан суҳбатларни тақдим этяпмиз. Аммо бу йил Европа парламентига сайловлар ҳам бўлади. Қизиққанлар, эҳтимол, бу қандай жараёнлигини билишади. Лекин, айрим биз билмайдиган нозик тарафлари ҳам бор. Буни билиш жуда муҳим, чунки кўплаб давлатлар ўз ваколатларини ушбу органга топширадилар. Биз Европа Иттифоқининг Ўзбекистондаги делегацияси раҳбари ўринбосари Миндаугас Качераускисдан шу ҳақда сўрадик. Ассалому алайкум.

Миндаугас Качераускис: Ваалейкум, Салом!

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бизга Европа Парламенти ҳақида айтиб беришга розилик берганингиздан жуда хурсандмиз. Ўйлайманки, мен ва томошабинларимиз учун Европа парламентининг ишлаш механизми билан танишиш қизиқ бўлади. Илтимос, Европарламент тарихи ҳақида ҳам гапириб беринг.

Миндаугас Качераускис: Таклифингиз учун катта раҳмат. Биринчидан, Европа Парламенти ўтган асрнинг 60-йиллари бошидан бери мавжуд, у даврда Европа Парламенти аъзолари ёки депутатлари миллий парламентлар томонидан тайинланар эди. 1976 йилда Европа парламентига сайловлар тўғрисидаги биринчи қонун қабул қилинди. У турли хил тузатишлар билан бугунги кунда ҳам амал қилади. 1979 йилдан эса Европа парламентига сайловлар тўғридан-тўғри ўтказила бошланди. Бошқача айтганда, Европа Иттифоқи мамлакатлари фуқаролари тўғридан-тўғри Европа парламенти аъзоларини сайлайдилар.

Албатта,қонунчиликка турли ўзгартиришлар киритилди, парламент таркиби кенгайди ва қисқарди, ҳозирда 705 нафар депутат фаолият кўрсатмоқда. Жорий йилнинг июн ойида бўлиб ўтадиган сайловларда у оширилади. Улар сони 720 нафари бўлади. Улар партиялар рўйхатлари бўйича ҳар бир мамлакат фуқаролари томонидан сайланади. Мустақил номзодлар бўлиши мумкин, агар улар маълум миқдордаги имзо тўплашлари ва молиявий депозит қўйишларига пуллари бўлса. Аммо бу жуда кам учрайди. Сайловлар асосан партиялар рўйхати асосида ўтказилади.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бу йил сайлов июн ойида бўлади дедингиз…

Миндаугас Качераускис: Улар 6 дан 9 июнгача, пайшанбадан якшанбагача бўлиб ўтади. Аъзо давлатлар уларни қайси куни ўтказишни ўзлари танлайди. Бу аъзо давлатларга боғлиқ, бироқ улар шу доирада – олтинчи июндан тўққизинчи июнгача сайловлар ўтказиши керак.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Яъни, айтайлик, пайшанба куни овоз беришни бошлайдиган мамлакат, айнан пайшанба куни тугайдими, жумага ўтмайдими?

Миндаугас Качераускис: Одатда бу бир кун давомида саккиздан 20:00 гача амалга оширилади. Ўзбекистонда бўлгани каби, мен ҳеч қандай алоҳида фарқларни кўрмаяпман.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Эрта овоз бериш ҳақида нима дейиш мумкин? Миндаугас Качераускис: Эрта овоз бериш ҳар бир мамлакат қонунчилигида назарда тутилган. Улар қамоқхоналарда, касалхоналарда, агар кимдир сафарга кетса, содир бўлиши мумкин. Кейин улар бир неча кун олдин овоз беришлари мумкин, улар элчихоналарга келишлари мумкин. Ҳамма давлатлар ҳам элчихоналарда ҳам овоз беришга рухсат бермайди. Европа Иттифоқидан ташқаридаги элчихоналарида овоз беришга рухсат бермайдиган фақат уч-тўртта давлат бор. Почта орқали овоз бериш усули мавжуд. Агар бирор киши ўз мамлакатида бўлмаса, у почта орқали овоз бериши мумкин.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бугун Европа Парламентида 705 депутат бор, 720 бўлади. Брехит бунга қандай таъсир қилди? Буюк Британия квотаси, у йўқолганга ўхшайди?

Миндаугас Качераускис: Брехитдан кейин бу сонни бироз оширишга қарор қилинди, аммо Лиссабон шартномасига кўра у 750 дан ошмаслиги керак.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Яъни максимал сони 750.

Миндаугас Качераускис: Шундай қилиб, биз 750 дан ошмаймиз. 720 бу ҳали қонун рухсат берган максимал эмас.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Ҳар бир мамлакатда депутатлар сонини нима белгилайди.

Миндаугас Качераускис: Аҳоли сонига боғлиқ. Қонунга кўра, бир мамлакатдан олти нафардан кам ва 96 дан ортиқ депутат бўлиши мумкин эмас. Демак, Европа Иттифоқининг энг йирик давлати Германияда 96 депутат бор. Энг кичиклари Мальта, Кипр, Эстония ва Люксембургда эса олтитадан, олтитадан депутат бор.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Депутатлари кўп бўлган йирик давлатлар ўз давлати манфаатларини кўзлаб қонун ёки қарорлар қабул қиладиган, депутатлари кам бўлган давлатлар зарарига олиб келадиган вазият бўлмайдими?

Миндаугас Качераускис: Бу шундай бўлмаслиги керак ва бу содир бўлмайди. Чунки сайловлар партия рўйхати бўйича ўтказилади. Бу партиялар Европа партиялари оилаларининг аъзолари бўлиб, Европарламент депутати миллий ёки давлат тамойилига кўра ишламайди, у сиёсий гуруҳлар ёки фракцияларда партиявийлик тамойилига кўра ишлайди. Улар эса бу сиёсий гуруҳнинг мафкурасига, дастурига амал қиладилар.

У мамлакат вакили эмас, балки партия вакили. Албатта, сайловчилар бунга умид қилишлари мумкин. Лекин у умумий Европа манфаатлари, ташқи сиёсатнинг умумЕвропа манфаатлари, инсон ҳуқуқлари, қонун устуворлиги, транспорт, атроф-муҳит учун ишлайди. Улар маълум бир мамлакат манфаатлари эмас, балки умумийдир. Агар кимдир алоҳида мамлакат манфаатларини ҳимоя қилмоқчи бўлса, бунинг учун ҳар бир мамлакат бир овозга эга бўлган Европа Иттифоқи Кенгаши мавжуд. Ва у ерда, албатта, алоҳида давлатнинг манфаатлари ҳимоя қилинади. Лекин Европа парламентида эмас. Европарламентда муайян партиянинг дастури, мафкураси ва қарашлари асосида фақат Европа Иттифоқининг умумий манфаатлари ҳимоя қилинади. Маълумки, бизда еттита сиёсий гуруҳ, еттита партия блоки мавжуд. Аксарият Европадаги йирик сиёсий гуруҳлардан бирига қўшилади, уларнинг сони еттита. Шундай қилиб, танлов кенг.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Етти сиёсий гуруҳ – улар турли мамлакатларда сиёсий вазнда фарқланади. Айтайлик, агар Германияда қайсидир гуруҳ энг кучли бўлса, Италияда кучсиз бўлиши мумкин. У қандай ишлайди?

Миндаугас Качераускис: Бир мамлакатда кучли сиёсий партиялар бор, масалан, бир мамлакатда Яшиллар. Ва баъзи мамлакатларда улар умуман тақдим этилмайди, улар мавжуд эмас. Ёки улар шунчалик заифки, сайлов бўсағасидан ўта олмайдилар, сайлов бўсағаси эса одатдагидек 2 фоиздан 5 фоизгача. Айтганча, баъзи мамлакатларда сайлов чегараси йўқ, масалан, Германияда ҳеч қандай чегара йўқ. Лекин, дейлик, мен сайланган Литвада сайлов бўсағаси бор. Ва яшил партиялар Литвада ўша бўсағадан ўтолмайди. Аммо бошқа мамлакатларда Яшиллар партияси жуда кучли иштирок этади. Европа Иттифоқининг барча мамлакатларида вакиллик қиладиган партиялар мавжуд. Айтайлик, Европа халқ партияси, социал-демократик, социалистик партия. Улар, албатта, ҳамма жойда намоён бўлади.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Лекин бу жуда қизиқ. Бу бу фракциялар раҳбарияти уларга ёрдам бериш учун у ерга кўпроқ ресурслар юбораётганини англатадими?

Миндаугас Качераускис: Мен буни айта олмайман, бу уларнинг ички иши.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Уларнинг сайлов ўтказиш бўйича ўз стратегияси бўлса керак.

Миндаугас Качераускис: Ҳа, албатта. Ҳа.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Шундай қилиб, эттита сиёсий партиянинг ҳар бири ўз тарғибот кампаниясини бошлайди.

Миндаугас Качераускис: Ҳа, менимча, ҳозир бошланмоқда, қандайдир жадвал бор ва сайлов кампанияси март ойида бошланади. Ва у 5 июнгача давом этади. Сайлов кампанияси бутун Европа бўйлаб давом этмоқда ва партиялар ўз сайловчиларининг овозлари учун ўз мамлакатларида рақобатлашади.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бу, биринчи навбатда, баҳс-мунозара, кўргазмали тарғибот, қонунда рухсат этилган барча нарсами? У ягонами ёки ҳар бир давлатнинг ўз қонунлари борми?

Миндаугас Качераускис: Бу масалалар миллий қонунчилик билан тартибга солинади. Улар турлича қарор қилишади. Радио, телевидение, интернет телевидениесида баҳслар, сайловчилар билан учрашувлар бўлиши мумкин ва ҳоказо. Бу эрда ҳеч қандай махсус ихтиролар йўқ.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Яъни ҳар қандай тақиқланмаган нарсага рухсат берилган.

Миндаугас Качераускис: Ҳа.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Ва қонунга кўра, Европа парламенти президенти беш йилга сайланадими?

Миндаугас Качераускис: – Ҳа, лекин тарихан энг йирик партиялар ўртасида шундай «ўғил бола» келишуви мавжуд. Бу Европа халқ партияси, уни биз шартли равишда ўнг марказчи деб аташимиз мумкин ва социалистлар ва демократларнинг прогрессив иттифоқи, келинг, уларни социалистлар деб атайлик. Улар бир-бирлари билан курашмаслик учун улар ўртасида келишув бор.

Шундай қилиб, ушбу гуруҳлардан бирининг вакили дастлабки 2,5 йил давомида ушбу лавозимни эгаллаб, кейин ўз ихтиёри билан иккинчисининг вакилига ўз жойини беради. Бошида жаноб Девид Сассоли мандатга эга эди. Афсуски, у вафот этди, лекин унинг ваколати даври ҳам тугади. Бугунги кунда Европа Парламенти президенти Роберта Меццола хонимдир, у Европа Иттифоқидаги энг кичик давлат бўлган Мальтадан Европа Халқ партиясининг вакили, у Халқ партияси вакили. Албатта, албатта овоз бериш бор. Аммо биз бир-биримизга йўл берадиган келишув бор.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Ҳа, сиз йўл бердингиз, лекин улар кўпчилик овозга эга, яъни улар овоз беришда айнан сиз кўрсатган номзодга овоз беришади.

Миндаугас Качераускис: Ҳа, улар бироз кичикроқ бўлган бошқа партиялар томонидан ҳам қўллаб-қувватланади. либерал партиялар, яшил партиялар, одатдагидек, улар бир-бирини қўллаб-қувватлайди. Лекин бу партиялар асосий, улар рақобат қилмайди, балки ҳамкорлик қилади.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Келажакда бу ўзгариши мумкинми?

Миндаугас Качераускис: Бу ўзгаради, балки учинчи ёки иккинчи ўринни бошқа кучли партия қўлга киритади. Айтайлик, ўнг ёки ўта ўнг партия. Бу ҳам содир бўлиши мумкин. Ҳозирча сўровлар ҳар икки партия бир хил ўринларни эгаллашини кўрсатмоқда. Албатта, улар баъзи овозларни йўқотадилар, аммо барибир улар биринчи ва иккинчи ўринларни ўзаро бўлишишади. Сўровлар шуни кўрсатмоқда. Аммо сўровлар нотўғри бўлиши мумкин.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Exit-poll борми?

Миндаугас Качераускис: Бу мамлакатга боғлиқ. Агар кимдир амалга оширмоқчи бўлса, пулингиз бўлса, марҳамат қилинг. Аммо бу шахсий ташаббус. Яъни, агар кимдир бунинг учун тўлаши мумкин бўлса. Марҳамат, ўтказинг. Аммо бу керакми ёки йўқми, буни ҳисоблаш керак.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Айтайлик, қайсидир давлатда 6-июн куни сайлов бўлиб ўтди. Натижаларни зудлик билан эълон қиладими ёки умумий сайловлар тугагунча кутишадими?

Миндаугас Качераускис: Улар буни ўша куни эълон қилишади. Хўш, ёки кечаси. Кичкина мамлакатда ҳисоб-китоблар тез бўлиши мумкин, лекин катта мамлакатда улар узоқ вақт талаб қилиши мумкин.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бу эса еттинчи, саккизинчи ёки тўққизинчи июнда келган сайловчига таъсир қилмайдими?

Миндаугас Качераускис: Мен буни билмайман.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Лекин бу жуда қизиқ, чунки улар ким ғалаба қозонишини пайқашлари мумкинку?

Миндаугас Качераускис: Афсуски, сайловчи ўз мамлакати ҳақида ўйлайди. Оилангиз, уйингиз, шаҳрингиз, қишлоғингиз, мамлакатингиз манфаатлари ҳақида. Уни умумЕвропа манфаатларини қизиқтирмайди, у ёки бу миллий сиёсатчини севади ёки севмайди, худди миллий парламентга сайловлардек танлайди.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Сайловларни кузатиш масаласи қандай ҳал қилинмоқда. Масалан, Европарламентга сайловларда бошқа давлатлардан ёки айрим ташкилотлардан кузатувчилар бўладими, буни ким ҳал қилади? Масалан, Ўзбекистонда кузатувчиларни таклиф қилишади.

Миндаугас Качераускис: Ҳа. Асосан, бу миллий қонунчилик билан тартибга солинади, лекин мен ҳеч кимнинг бунга қарши эканлигини эшитмаганман. Агар кимдир кузатиш истагини билдирган бўлса, бунинг учун тартиб бор, шундан сўнг сиз кузатувчи сифатида рўйхатдан ўтишингиз мумкин. Мен мисолларни биламан, кимдир бошқа мамлакатлардан, дейлик, Осиё давлатларидан келиб, томоша қилишни хоҳлайди. Қандайдир процедура мавжуд. Баъзи фотосуратлар ёки бошқа нарсаларни рўйхатдан ўтказишимиз керак. Лекин ЙХҲТни таклиф қилиш деган гап йўқ. Аммо сиз, қоида тариқасида, кузатишингиз мумкин, ҳа.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Хўш, вақтим бўлса, мен ҳам бориб кузатсам бўладими? Албатта, маълум бир процедурадан кейин.

Миндаугас Качераускис: Шахсий шахс сифатида, қийин. Лекин, эҳтимол, фуқаролик жамияти вакили сифатида қандайдир имконият бор.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Европарламент қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга эмаслиги ростми? Нима учун бу шундай қилинган?

Миндаугас Качераускис: Европа Комиссияси қонунчилик ташаббусига эга, қонунчилик актларини у тайёрлайди. Европа Парламенти кўплаб қонунчилик мақомига эга бўлмаган ҳужжатларни, яъни резолюцияларни қабул қилади.

Яқинда Марказий Осиё бўйича резолюция, октабр ойида эса, хусусан, Ўзбекистон бўйича резолюция қабул қилинди. Бизнинг ички масалаларимиз, масалан, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, иқлим ўзгариши, инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ масалалар бўйича қарорлар мавжуд.

Европа Парламенти Европа Иттифоқи сиёсатига таъсир қилади. Европа парламенти аъзолари нафақат қонунчилик ҳуқуқларини амалга оширадилар, балки турли хил регламентлар, қарорлар, тавсиялар ва сўровлар қабул қилишда сиёсий таъсир қилиш ҳуқуқидан жуда фаол фойдаланадилар.
Қолаверса, Европарламент Европа Комиссияси раисини тайинлашда, Комиссар лавозимига номзодларни тасдиқлашда ва, албатта, бюджетни қабул қилишда ҳал қилувчи рол ўйнайди.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Бу йилги прогнозлар қандай? Сиз айтган органларни ким бошқаради?

Миндаугас Качераускис: Биз ким бошқаришини олдиндан билмаймиз. Мен эмаслигим аниқ. Келинг, у эрда ким бўлишини кўрамиз. Тартиби шундай: Европа парламенти сайловидан сўнг Давлат раҳбарлари кенгаши, 27 та давлат раҳбарлари учрашиб, Европа Комиссияси раиси лавозимига номзод, янги номзодни таклиф қилади. Кимга таклиф қилинади? Лиссабон шартномаси асосида Европа парламентига.

Аммо бу эрда битта нозик жиҳат бор. Қонунда айтилишича, Давлат раҳбарлари кенгаши сайлов натижаларини ҳисобга олган ҳолда номзод кўрсатишга мажбурдир. Ва у нимани англатади? Яъни 2014 йилдан бери кўпчилик умумЕвропа партиялари сайловлар чоғида Еврокомиссия раиси лавозимига ўз асосий номзодини кўрсатиб келмоқда. Ва кейин ҳокимиятни ташкил этувчи асосий партия – Европа халқ партияси, ўша пайтда Люксембург Бош вазири бўлган Жан-Клод Юнкер Европа Комиссияси раиси лавозимига ушбу партиядан номзод бўлишини таъкидлади. Ва шундай бўлди. 2019 йилда бу содир бўлмади. Давлат раҳбарлари қонунни ўзларича талқин қилдилар, улар сайлов натижаларини инобатга олдилар, лекин асосий номзодни таклиф қилмадилар, Еврокомиссия раиси лавозимига бошқа номзодни таклиф қилдилар. Мен судя эмасман ва ким ҳақ, ким ноҳақлигини айтмайман. Аммо бир қизиқ жиҳат борки, Европа сиёсий партиялари ўзларининг асосий номзодини очиқлашади. Улар ҳалигача эълон қилмади

Фурқат Маҳмудхўжаев: Келинг, кутайлик. Биз ҳам жуда қизиқамиз.

Миндаугас Качераускис: Лекин Европарламентнинг давлат бошлиқларининг таклифига кўра сайлаш ҳуқуқи борлиги Европарламентнинг салмоғи жуда катта эканлигини билдиради. Аммо Европарламент ҳатто рад этишга ҳақли бўлган махсус резолюцияни ҳам қабул қилди. Бу турли хил мини инқирозларга олиб келиши мумкин. Давлат раҳбарлари эса бундай ҳол бўлганда, қайта йиғилишлари керак бўлади. Бу унчалик осон эмас.

Комиссия раисини сайлаш жараёни қизиқ. Европа Комиссияси Президенти Европа Иттифоқининг ҳар бир мамлакатидан комиссарлар гуруҳини йиғади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, аъзо давлатлар Европа Комиссияси томонидан тайинланган таклиф қилинган президентни вакил қилади ва у ёки бу комиссар лавозимига номзодларни таклиф қилади. Европа Комиссияси Президенти рози бўлишга мажбур эмас, у яхши, сиз бошқа номзод ёки гендер мувозанатини изланг, дейиши мумкин. Ё эркак, ё аёл бўлиши керак, ёки менга умуман бошқа номзодни таклиф қилинг, дейиши мумкин. У нима таклиф қилинса, уни қабул қилади. Кейин, агар у ва президент рози бўлса, у Европа парламентига қайтади, рози бўлиши мумкин ёки йўқ.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Лекин бу ерда ҳам давлат манфаатлари, парламентдаги фракцияларнинг манфаатлари ҳисобга олинади.

Миндаугас Качераускис: Ва умумЕвропа, партия манфаатлари ва миллий манфаатлар.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Яъни ҳамма нарса оддий эмас.

Миндаугас Качераускис: Ҳамма нарса унчалик оддий эмас, лекин ҳозиргача Европарламент ҳеч қандай инқирозни бошдан кечирмаган. У ҳар доим қандайдир тарзда самарали ишлайди, тартиб-қоидаларга риоя қилади, бизда ҳеч қандай махсус эътирозлар йўқ.

Фурқат Маҳмудхўжаев: Хўш, бу сизни хурсанд қилиши керак. Умид қиламизки, бу давом этади. Катта раҳмат. Меҳмонимиз Европа Иттифоқининг Ўзбекистондаги делегацияси раҳбари ўринбосари Миндаугас Качераускис эди. Биз шу йилнинг олтинчи июнидан тўққизинчи июнига қадар бўлиб ўтадиган Европа парламентига сайловлар ҳақида гаплашдик.

Эфирларимизни кузатиб боринг, бу ҳақда сизга албатта айтиб берамиз. Умид қиламанки, бу сизга ҳам қизиқ. Ҳозирча хайрлашамиз. Ўзингизни эҳтиёт қилинг, хайр!