Кўчмас мулкингиз хавф остида: Тошкентдаги VEGA Centre СМ қандай қилиб кредит фирибгарликлари сабабли ҳибсга олинди

Ўзбекистонда бировнинг мол-мулки гарови остига кўп миллион долларлик кредит олиш билан боғлиқ фирибгарлик ҳолатлари кўпайди. Фирибгарлар сохта ҳужжатлар ва давлат реестридаги заифликлардан фойдаланиб, ўзгаларнинг кўчмас мулкига киради ва уни қонуний эгаларига билдирмасдан гаровга қўяди, қонуний эгалар эса бу фирибгарлик ҳақида фақат қарзни қайтариш  пайтида ёки судга тақдим этилган даъво аризаларига дуч келганида билиб қолишади.

Сўнгги шов-шувли воқеалардан бири Тошкентдаги “СК МEДИА” МЧЖга тегишли VEGA CENTRE савдо маркази билан боғлиқ фирибгарлик иши бўлди. Мазкур ҳолат Ўзбекистон молия тизимидаги жиддий муаммоларни, шунингдек, фирибгарлик схемаларидан ҳимоя қилиш борасидаги камчиликлар ва бундай ҳуқуқбузарликларни назорат қилиш ва олдини олишнинг мавжуд механизмларини фош этиб, мамлакатда фирибгарликдан ҳимоя қилиш чораларини зудлик билан ислоҳ қилиш ва кучайтириш зарурлигини кўрсатди.

VEGA CENTRE савдо маркази билан боғлиқ вазият бир неча босқичда ва бир неча ой давомида ривожланди. Ҳар бир тафсилот жиноий гуруҳ томонидан пухта режалаштирилганидан далолат беради.

Ҳаммаси 2023 йилнинг февраль ойида “СК МEДИА” МЧЖ бош ҳисобчиси Давлат солиқ қўмитаси маълумотлар базасида компаниянинг маълумотларида ғалати аномалияни аниқлаганидан сўнг бошланди: тизимда компания директори  сифатида Ж.А кўрсатилган, аслида эса компания 1997 йилда ташкил этилганидан бери доимий равишда ушбу лавозимни унинг ҳақиқий директори A.B. эгаллаб келмоқда. Солиқ хизматига мурожаат қилганидан сўнг, маълумотларга тузатиш киритилди, кейин эса вазият техник носозлик сифатида тушунтирилди ва кейинчалик бу компаниянинг активларига киришга қаратилган кенг кўламли фирибгарлик схемасининг бир қисми эканлиги маълум бўлди.

Хатолик уч кун ичида тузатилганига қарамай, бу вақт бир қатор ноқонуний хатти-ҳаракатларни амалга ошириш учун етарли бўлди – компаниянинг ҳақиқий эгаси ва директорининг иштирокисиз жиноятчилар банк билан кредит шартномасини тузишга, уни хусусий нотариус томонидан тасдиқлашга ва VEGA CENTRE савдо маркази номига кўчмас мулк билан амалиётларни тақиқловчи картани расмийлаштиришга муваффақ бўлишди.

VEGA CENTRE савдо маркази биноси “Gold Uz Tex” МЧЖга берилган кредит бўйича гаров сифатида банк гаровига қўйилганлиги ҳамда шундай компания борлиги ҳақида “Ипак йўли” АИКБ Қарши филиалининг 2023 йил 7 июндаги почта хабаридан мулкдорга маълум бўлди.

Эртаси куниёқ СК МEДИА раҳбарияти банкни кўчмас мулк билан боғлиқ битимлар тузилмаган ёки режалаштирилмагани ҳақида расман маълум қилди. Хатда, шунингдек, банк хабарномасида компания директори сифатида кўрсатилган шахс Ж.А. директор эмаслиги ва уни бошқариш учун ҳеч қачон қонуний ҳуқуқларга эга бўлмагани таъкидланди.

Компания солиқ органларига солиқ солинадиган базадаги маълумотларнинг ўзгариши бўйича текширув ўтказиш сўрови билан расмий мурожаатига жавоб олгач, вазият жиддий ташвиш туғдира бошлади. Унда 2023 йил 16 февралда компания ваколатига директор ўзгариши билан боғлиқ ўзгартиришлар киритиш учун ҳужжатлар солиқ хизматига тақдим этилгани маълум қилинди.

Гап фирибгарлик эканлиги аён бўлгач, компания прокуратурага мурожаат қилди ва у ерда жиноий иш қўзғатилиб, кейинчалик Яккасарой тумани ИИБга ўтказилди. Иш бўйича тергов дастлаб жуда секин давом этди ва қайсидир вақтда бутунлай тўхтаб қолди.

Фақат прокуратура органларига, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасига қилинган такрор мурожаат туфайли иш Ички ишлар бош бошқармасига ўтказилди ва у олдинга силжиди. ИИББ терговчиси юқори профессионаллик ва қатъиятни кўрсатди, бу нафақат терговни илгари суриш, балки жиноий гуруҳ аъзоларини муваффақиятли ушлаш имконини ҳам берди. Унинг тезкор ва профессионал ҳаракатлари фирибгарларни қўлга олиш ва адолатни тиклашда ҳал қилувчи роль ўйнади.

Тергов жараёнида фирибгарлик кўлами аниқланди – саккиз киши судга тортилди, улардан икки нафари ҳужжатларни қалбакилаштиришда айбига иқрор бўлди. Таъсисчилар йиғилиши баённомасидан тортиб, директорни тайинлаш тўғрисидаги фармойишгача бўлган барча ҳужжатлар, муҳрлар, имзолар ва паспорт нусхалари сохталаштирилгани аниқланди.

Фирибгарлар ўз ҳаракатларини пухта режалаштириши ва ҳуқуқ тизимидаги бўшлиқлардан фойдаланиши кўриниб турибди. Ҳужжатларни қалбакилаштириш, давлат реестридаги маълумотларни ўзгартириш ва кейинчалик гаровни расмийлаштириш жиноий гуруҳнинг яхши мувофиқлаштирилган ишини талаб қилади. Компаниянинг тезкор чоралари ва тергов органларининг аралашуви туфайли жиноятчилар қўлга олинди, аммо бу иш маълумотларни ҳимоя қилиш ва банк тартиб-қоидаларида жиддий камчиликларни аниқлади ҳамда маълумотларни ҳимоя қилиш тизимини зудлик билан ислоҳ қилиш ва бундай ҳолатларнинг олдини олиш учун қатъий текширув тартиб-қоидаларини жорий этиш зарурлигини кўрсатди.

Фирибгарлик ва тизимдаги камчиликлар

Бу якка воқеа эмас. Сўнгги йилларда йирик кредитларни расмийлаштиришда фирибгарлик ҳолатлари кўпайиб бормоқда, бу эса Ўзбекистондаги молиявий-ҳуқуқий тартибга солиш тизимида заифликлар мавжудлигидан далолат беради. Аввалроқ Anhor.uz “Интегра”даги  худди шундай ҳолат ҳақида ҳикоя қилган эди.

Биринчидан, асосий муаммолардан бири нотариал тасдиқланган ҳужжатларни қалбакилаштириш қулайлигидир. Фирибгарлар электрон реестрларга ўзгартириш киритиш ва кредит олиш мақсадида банкка мурожаат қилиш учун сохта ҳужжатлардан муваффақиятли фойдаланган. Ҳужжатлар ва имзоларни нотариал тасдиқлашнинг амалдаги тартиблари етарлича қатъий эмас, бу эса шундай турдаги фирибгарликларни амалга оширишга имкон беради. Ачинарлиси шундаки, кўпчилик ходимлар, хоҳ банкда, хоҳ солиқ идорасида, камдан-кам ҳолларда сохталикни аниқлаш учун зарур бўлган пухталик билан ҳужжатларни текширади.

Иккинчидан, бу ҳолат Давлат солиқ реестри каби давлат электрон маълумотлар базаларининг заифлигини кўрсатади. Солиқ хизматининг маълумотларни қайта тиклаш бўйича тезкор ҳаракатларига қарамай, жиноятчилар сохта ҳужжатлар тақдим этиш орқали компания раҳбари ҳақидаги маълумотларни ўзгартиришга муваффақ бўлганлигининг ўзи хавотир уйғотади. Бу мавжуд хавфсизлик чоралари бундай ўзгаришларнинг олдини олиш учун етарли эмаслигини  ва келажакда янада мураккаб ҳужумлар нишонига айланиши мумкинлигини кўрсатади.

Бизнес ва банк тизими учун таҳдид

Ўзбекистон молия тизимида фирибгарлик ҳолатлари кўпайиб бораётгани ва тизимли муаммолар комплекс ҳал қилишни тақозо этмоқда. Кўпгина компаниялар, айниқса, кичик ва ўрта бизнес, банк ва нотариал соҳаларга таъсир қиладиган фирибгарлик схемаларига нисбатан заифдир. Номукаммал қонунчилик ва қатъий текшириш механизмларининг йўқлиги электрон тизимларнинг етарли даражада ҳимояланмаганлиги билан биргаликда товламачиликлар учун идеал шароитларни яратади.

Ўзбекистонда бизнес ва молиявий амалиётларни рақамлаштириш тенденцияси кучайиб бормоқда, бироқ шу билан бирга янги таҳдидлар ҳам пайдо бўлмоқда. 13 180 квадрат метр майдонга эга VEGA CENTRE биносининг эгаси СК МEДИА ишида фирибгарлар нафақат сохта ҳужжатлардан фойдаланган, балки давлат электрон тизимларига ҳам киришга муваффақ бўлган. Ушбу даҳшатли воқеа мавжуд инфратузилманинг заифлигини ва киберхавфсизликни кучайтириш, шунингдек, келажакда шунга ўхшаш жиноятларнинг олдини олиш учун янада мураккаб аутентификация усулларини жорий этиш зарурлигини кўрсатади.

Эҳтимолий ечимлар ва зарур ислоҳотлар

Мавжуд вазият бир неча даражаларда зудлик билан ҳаракат қилишни талаб қилади. Биринчидан, банк тизими, биринчи навбатда, Ўзбекистон Марказий банки кредитлар бериш, айниқса, кўчмас мулк гарови билан таъминланган кредитларни бериш тартибларини қайта кўриб чиқиши керак.

Ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини текшириш тартиб-қоидаларини кучайтириш зарур. Банклар тақдим этилган ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини ва уларнинг қонуний кучини текширишнинг автоматлаштирилган тизимларини яратиш бўйича нотариуслар ва солиқ органлари билан ҳамкорликни йўлга қўйишлари лозим. Бу жараённинг ишончлилиги ва шаффофлигини сезиларли даражада оширади, шунингдек, фирибгарлик хавфини минималлаштирадиган блокчейн технологиялари асосида рақамли реестрларни жорий этишни ўз ичига олиши мумкин.

Нотариуслар анъанавий тарзда битимларни нотариал тасдиқлаш жараёнида асосий ўринни эгаллаб келган, бироқ улар хавфсизлик занжирининг заиф бўғинига айланиб бормоқда. Эҳтимолий ечимлардан бири нотариал хизматларни тўлиқ рақамлаштириш бўлиб, бу сохталаштириш хавфини камайтиради. Биометрик идентификациядан фойдаланиш ва текширишнинг қаттиқроқ стандартларини жорий этиш хавфсизликни сезиларли даражада яхшилаши мумкин. Эҳтимол, Адлия вазирлиги нотариусларнинг сохта операцияларни расмийлаштириш учун жавобгарлигини ошириши керакдир.

Давлат солиқ реестрлари каби давлат маълумотлар базалари рухсатсиз аралашув ва хакерлик ҳужумларидан ҳимояланган бўлиши керак. Икки факторли аутентификация тизимларини, биометрик маълумотларни ва мунтазам хавфсизлик аудитини жорий этиш эҳтимолий бузилишларнинг олдини олишга ёрдам беради. Шунингдек, ҳар қандай шубҳали фаолиятни автомат равишда кузатиб борадиган гаров ва транзакциялар бўйича ягона маълумотлар базаларини яратиш мақсадга мувофиқ бўларди.

Электрон тизимлар муҳим маълумотларни сақлаш учун тобора кўпроқ фойдаланилаётганлиги сабабли, хавфсизлик технологияларига сармоя киритиш ва ходимларни кибер таҳдидларга қарши курашиш бўйича ўқитиш зарур. Ҳар қандай бузилиш ёки хакерлик уринишларига тезда жавоб берадиган махсус киберхавфсизлик гуруҳларини яратиш хавфларни камайтириши мумкин.

VEGA CENTRE савдо маркази биносининг эгаси билан содир бўлган воқеа шунчаки якка воқеа эмас, балки Ўзбекистонда молиявий тартибга солиш ва маълумотларни ҳимоя қилиш тизимидаги кенгроқ муаммоларнинг кўрсаткичидир. Унда нотариал амалиётдан тортиб, давлат реестрлари фаолияти ва банк тартиб-қоидаларигача бўлган турли даражадаги камчиликлар аниқланди. Бундай ҳолатлар такрорланмаслиги учун кредитлар бериш, ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини текшириш ва электрон маълумотлар базаларини ҳимоя қилиш бўйича ёндашувларни ҳар томонлама кўриб чиқиш зарур.

Молиявий ва бизнес-жараёнларни рақамлаштириш жадал суръатлар билан ўсиб бораётган шароитда Ўзбекистонда блокчейн, биометрия ва кўп босқичли аутентификация каби замонавий хавфсизлик технологияларини фаолроқ жорий этиш зарур. Бу бизнесни фирибгарлардан ҳимоя қиладиган ва мамлакат молия институтларига бўлган ишончни таъминлайдиган ишончли тизимни яратишнинг ягона йўли.