Марказий Осиё давлатлари Россия санкцияларига нисбатан нозик чизиқда

Қозоғистон ва Қирғизистон Россияга қарши халқаро санкциялар ҳақида гап кетганда, Кремлга ҳам, Ғарбга ҳам ёқишга уриниб, ингичка геосиёсий дор йўлагидан ўтишмоқда. Қозоғистон бу вазифани Қирғизистонга қараганда яхшироқ уддалагандек кўринади.

Сўнгги ойларда Қозоғистон ва Қирғизистон раҳбарлари Украинадаги урушда қатнашган барча томонлар билан яхши муносабатда бўлишни мақсад қилган риторик гимнастика билан шуғулланган. Мисол учун, куз охирида Германияга ташрифи чоғида Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Токаев Қозоғистон Россиянинг параллел импорт ва санкциялардан қочиш схемаларига кўмаклашаётгани ҳақидаги аввалги раддияларини такрорлаб, Остона “санкция режимига амал қилишини аниқ айтганини” таъкидлади. Шу билан бирга, Токаев Қозоғистон “антироссия” эмаслигини ва “Қозоғистон дунёдаги энг узун чегарага эга бўлган Россия билан тўлиқ ҳамкорликни” қадрлашини айтди.

Қирғизистон президенти Садир Жапаров ҳам АҚШнинг ўз мамлакати санкцияларни бузаётгани ҳақидаги айбловларини рад этди. «Бунга ишониш учун ҳеч қандай асос йўқ», деди у Кабар давлат ахборот агентлиги томонидан эълон қилинган изоҳларда. «Россия ва Хитойнинг кичкина Қирғизистонга қарамлиги йўқ».

Ушбу расмий рад этишлар шубҳали савдо амалиётларининг ортиб бораётган далиллари билан бузилади. Санкцияларни бузувчи хатти-ҳаракатларнинг потенциал кўрсаткичи 2022 йилда савдо ҳажмининг тез ўсишидир. Ўтган йили Қозоғистоннинг Россияга экспорти 25 фоизга, Қирғизистоннинг экспорти эса ўтган йилга нисбатан 150 фоизга ошган.

Шубҳали савдонинг кўплаб ҳолатлари қайд этилган. Ёрқин мисоллардан бири, The Washington Post газетасида Хитойнинг учувчисиз учоқларини Россияга етказишда канал вазифасини ўтамоқчи бўлган қирғиз компаниясининг схемасини ошкор қилган мақоласи.

Озодлик радиоси томонидан олиб борилган тергов Қирғизистон ва Қозоғистон компаниялари Россияга микрочиплар, телекоммуникация ускуналари ва бошқа электрон компонентларни қандай экспорт қилишини кўрсатди. Бундай компонентлар Украинада қўлланиладиган рус қуролларида ишлатиладиганларга ўхшайди. Шу билан бирга, OCCRP текшируви шуни кўрсатадики, рус ҳарбийлари томонидан қўлланилгани айтилаётган дрон ва микрочиплар Қозоғистон компаниялари орқали Россияга кирмоқда.

Ҳатто қозоғистонлик расмийлар ҳам қўшалоқ мақсадларда ишлатиладиган айрим товарлар Қозоғистон орқали Россияга кириб келаётганини тан олишган.

Бир қарашда Ғарбни ҳам, Россияни ҳам узоқ вақт хурсанд қилиш вазифаси қийин, ҳатто имконсиздек туюлади. Токаевнинг Қозоғистон санкция режимига риоя қилиши ва шу билан бирга Россиянинг содиқ иқтисодий иттифоқчиси бўлиб қолиши ҳақидаги ваъдаларига ишора қилиб, Қозоғистон амалий сиёсат мактаби директори Рахимбек Абдраҳманов бу тушунчалар бир-бирини истисно қилишини айтади. “Бу икки ваъда бир-бирини бекор қилади; Қозоғистон бир вақтнинг ўзида санкция режимига амал қила туриб Россия билан яхши муносабатда бўла олмайди”, – дейди Абдраҳмонов.

Қозоғистон ҳам, Қирғизистон ҳам Россияга қарши санкциялар режимини бузаётганига оид кўплаб далилларга қарамай, фақат Қирғизистон Ғарб босими остида қолган. Қирғизистоннинг беш компанияси Россия ҳарбий ҳаракатларига ёрдам бергани учун санкцияга тортилди.

Тафовутларнинг бир сабаби имиж яратиш билан боғлиқ. Қозоғистон, ҳатто улар оптимал ишламаса ҳам, кўриниши яхши бўлган чора-тадбирлар қўллади. Масалан, санкцияланган товарлар оқимини яхшироқ назорат қилиш учун Остона Қозоғистонга олиб кирилаётган товарлар ва уларнинг кейинги ҳаракатини кузатиш имконини берувчи автоматлаштирилган онлайн кузатув тизимини ишга туширди. Бу санкцияланган товарлар оқимини тўхтатиш учун ечим сифатида тақдим этилди.

Қозоғистонлик тадқиқотчи журналистлар эса тизимнинг самарадорлигига шубҳа билдиришди. Қозоғистонлик сиёсатшунос Димаш Алжановга кўра, Россия ҳарбий саноатида фойдаланиладиган буюмлар кузатув тизимини четлаб ўтишга қодир компаниялар томонидан экспорт қилинади.

Самарали бўладими ёки йўқми, Қозоғистон расмийлари Ғарб талабларини қондириш учун қирғизистонлик ҳамкасбларига қараганда кўпроқ иш қилган. Қирғизистон миллий хавфсизлик бошлиғи Қамчибек Ташиев Бишкекнинг суст муносабатини таъкидлаб, июл ойида қирғиз компаниялари санкцияларга учраганида тергов бошланганини эълон қилди. Ушбу баёнотдан деярли олти ой ўтган бўлса ҳам, тергов ҳали ҳеч қандай натижа бермади.

Айни пайтда, июн ойида Қирғизистон Миллий статистика қўмитаси ташқи савдо бўйича очиқ маълумотларни тақдим этиш форматини ўзгартирди, буни баъзи ғарблик кузатувчилар мониторинг натижаларини яширишга уриниш деб баҳоладилар. Агентлик экспорт қилинадиган товарларни 10 хонали код ёрдамида муайян тоифаларга бўлиш ўрнига, ҳар бири анча кенгроқ турдаги товарларни қамраб олувчи биринчи тўрт хонали кодлардан фойдаланишни бошлади. Агентлик вакили Гулсара Сулаймонова бу ҳаракатни “[ўн хонали кодларга] эҳтиёж фойдаланувчилар учун унчалик муҳим эмас”, деб тушунтирди.

Қирғизистонлик иқтисодчи Искандар Шаршеев кодлаш ўзгариши савдони кузатишни қийинлаштирганини тасдиқлади: “Энди импорт ва экспорт маълумотлари ошкор этилмагани учун санкцияланган маҳсулотлар Россияга Қирғизистон орқали кирадими ёки йўқми, дея олмаймиз”.

Қолаверса, минтақа экспертларига кўра, Қозоғистон Ғарбдан дипломатик балларни қўлга киритиб, Россия босимига қаршилик кўрсатишга тайёрлигини намойиш этишда Қирғизистонга қараганда анча моҳир. Бу устунлик тушунарли, дея қўшимча қилади баъзилар, Токаев Қозоғистон сиёсатининг юқори поғонасига мамлакат дипломатик хизмати орқали кўтарилган.

Қозоғистоннинг дипломатик эпчиллигига мисол қилиб, Токаевнинг июн ойида унинг мамлакати Украинадан ажраган Луганск ва Донецк вилоятларининг мустақиллигини тан олмаслигини эълон қилганини келтириш мумкин. Ноябр ойида Қозоғистон-Россия учрашувидан сўнг Токаев қўшма матбуот анжуманида қозоқ тилида Владимир Путин бошчилигидаги Россия делегациясига салом йўллаб, масхара қилгандек бўлди.

Қозоғистон субъектлари ва жисмоний шахслари шу пайтгача қандай қилиб санкциялардан қочишга муваффақ бўлганини тушунтириб, “Қозоғистон гўзал қиёфа чизди”, – деди Абдраҳмонов. Алжанов, шунингдек, Остона Ғарб таҳлил марказлари, оммавий ахборот воситалари ва Вашингтоннинг бошқа сиёсий доиралари билан очиқ мулоқот каналларини қўллаб-қувватлаб туришини таъкидлади.

Глобал иқтисодий омиллар ҳам Қозоғистонга Ғарбнинг санкциялар бекор қилинишидан норозилик даражасини камайтиришга ёрдам бермоқда. Қозоғистоннинг нефт ва газ ресурслари катта сармояларни жалб қилади; сектордаги 10 та энг йирик инвестордан олтитаси штаб-квартираси Европа Иттифоқи, Буюк Британия ва АҚШда жойлашган компаниялардир. Қирғизистон табиий ресурсларга эга эмас ва қитъалараро савдо маркази эмас.

“Бизни [Қирғизистон] мисол қилиб олишмоқда, чунки бу ерда Ғарб бизнеси йўқ. Биз кичкинамиз, – дейди қирғизистонлик иқтисодчи Шаршеев. «[Ғарб учун] энг хавфсиз нарса бу бизнинг мамлакатимизга босим ўтказишдир, чунки у жавобан ҳеч нарса қила олмайди.»

Нурбек Бекмурзаев