Сўзнинг кучи: Пекиннинг кўтарилаётган юлдузи боснияликларни хитой тилини ўрганишга ундамоқда

Аксарият боснияликлар хитой тилида гапиришни ўрганмоқдалар, чунки улар глобал қудратли давлат тилида гапириш уларга мартаба эгаллашда устунлик беради деб ҳисоблашади, баъзи экспертлар эса бу тенденция ортида сиёсий таъсир ҳам борлигини айтишади.

Хитойнинг Европадаги таъсири муттасил ошиб бормоқда ва биз мамлакатда иқтисодий ва маданий ҳамкорликка қизиқиш ортиб бораётганини кўрмоқдамиз. Бу соҳа ҳали ҳам ўрганилмаганлиги сабабли, Болқондаги синологларнинг кичик доирасига кирган одамлар, шубҳасиз, катта устунликка эга бўлишади “, – деди BIRNга берган интервьюсида Босния ва Герцеговина жанубида жойлашган Столац шаҳрилик 20 ёшли синология талабаси Амина Зекич.

Амина серблар кўп бўлган Серб Республикасида жойлашган Баня Лука университетида хитой тилини ўрганмоқда. Унинг синфдоши Милика Букара Хитойни дунёдаги энг қудратли давлатлардан бири деб ҳисоблайди.

“Хитойнинг очиқлиги ва халқаро ҳамкорлиги янада кенгайиши мумкин. Тил, маданият ва хитой турмуш тарзи мутахассисларига талаб ортади”. Босния ва Герцеговинада аллақачон бир нечта хитойлик компаниялар ишламоқда ва уларнинг сони ортади”, — деди Милица BIRNга.

Нафақат Амина ва Милица шундай деб ўйлашади, 2022 йилда Баня Лука университетида хитой тили бўлими очилди. Биринчи гуруҳ 13 нафар талабадан иборат эди. Жорий ўқув йилида 14 нафар ўқишга қабул қилинди. Сербияда жойлашган Шарқий Сараево университетида ҳам худди шундай факультетда 122 киши таҳсил олмоқда.

ОАВ хабарларига кўра, Хитойнинг Европага киритган сармояларининг ярмидан кўпи Ғарбий Болқон минтақасига йўналтирилган. American Enterprise Institute и Heritage Foundation томонидан China Global Investment Tracker    маълумотларига кўра, Хитой Боснияга қарийб 3,51 миллиард доллар сармоя киритган, шу жумладан 2019 ва 2021 йиллар орасида 610 миллион АҚШ доллари ва 2010 йилдан 2022 йилгача кредитлар сифатида 2,9 миллиард доллар.

“Хитой тилида сўзлашувчиларга талаб ортиб бормоқда”

Хитой тили кафедраси мудири ва Баня Лукадаги Конфуций институти директори Лиляна Стевич минтақадаги бошқа университетларда ҳам анчадан бери хитойшунослик бўлимлари борлигини ҳисобга олсак, кафедранинг ташкил этилиши табиий қадам бўлганини айтади.

“Хитойшунослик бўйича тажрибага эга битирувчиларни излаётган Хитой компаниялари сони ортиб бораётгани, шунингдек, маҳаллий, юридик ва давлат идораларининг Хитой Халқ Республикаси билан ҳамкорлиги туфайли хитой тилини биладиган мутахассисларга талаб ортиб бормоқда. Бундан ташқари, бизда хитойлик сайёҳлар сони кўп ва бу соҳада хитой тилини биладиган мутахассисларга талаб катта”, — дея тушунтирди у.

Лиляна Стевичнинг сўзларига кўра, Хитой компаниялари аллақачон университетга талабалар амалиётини ўташ бўйича таклифлар билан мурожаат қилган ва ҳозирда музокаралар олиб борилмоқда. “Бизнинг талабаларимиз аллақачон Huawei каби Хитойнинг йирик компаниялари томонидан ташкил этилган тренинглар ва семинарларда қатнашиш имконига эга бўлдилар”, – деди Стевич BIRN нашрига берган интервьюсида.

Факультет ташкил этилгунга қадар Баня Лука университети қошидаги Конфуций институтида хитой тили курслари ўқитилган. Стевичнинг сўзларига кўра, институт мавжуд бўлган беш йил давомида бошланғич ва ўрта мактаб ўқувчиларидан тортиб, катта ёшдаги талабаларгача 1500 га яқин киши хитой тили курсларида таҳсил олган. Кейинчалик уларнинг баъзилари расмий машғулотларга киришди.

Конфуций институтлари тармоғи Хитойнинг “юмшоқ кучи” воситасидир. Босниядаги биринчи Конфуций институти 2015-йилда пойтахт Сараевода очилган эди. Икки йилдан сўнг Сербиянинг Баня Лука шаҳрида иккинчи институт очилди.

Конфуций институтлари Хитой маданиятини ёйиши керак. Аммо АҚШ, Буюк Британия, Германия ва Швеция каби баъзи мамлакатларда улар давлат ташвиқотини тарқатишда ҳам айбланмоқда.

Буюк Британия дунёдаги энг кўп Конфуций институтларига эга. Бош вазир Риши Сунак ўтган йили мамлакатдаги барча 30 институтни ёпиш билан таҳдид қилган эди.

“Буюк Британия ҳукуматининг мактабларда мандарин тилини ўқитишга сарфлаган деярли барча харажатлари университетлик Конфуций институтлари орқали амалга оширилади ва шу билан Хитойнинг юмшоқ кучини рағбатлантиради”, деб ёзди у, Британия хавфсизлигига Хитой энг катта таҳдид деб. Кейинроқ у ўз баёнотидан қайтди.

Боснияда кўплаб маҳаллий сиёсий таҳлилчилар Хитой бундай институтлардан минтақаларда юмшоқ куч ишлатиш учун фойдаланаётганига қўшиладилар.

“Институтнинг аҳамияти ортиб бормоқда, чунки у Сербия ҳукумати томонидан сиёсий ёрдам ва аниқ ниятни олди, аввал уни яратиш, кейин эса кенгайтириш. Буларнинг барчаси сиёсий кун тартибига риоя қилувчи баъзи оммавий ахборот воситаларининг қўллаб-қувватлаши билан бирга келади, бу эса ушбу дўстликка ҳисса қўшади “, деди BIRNга Баня Лукалик сиёсий таҳлилчи Таня Топич.

Баня Лукадаги алоқа фанлари бўйича профессор, айни пайтда муҳаррир бўлиб ишлайдиган ва Босниядаги хорижий таъсир масалалари билан шуғулланувчи Младен Бубоничнинг айтишича, Хитойнинг Босния ва бошқа мамлакатлардаги роли кўпинча мунозара мавзусидир.

“Баъзилар Хитой сармояси мамлакат иқтисодиёти ва инфратузилмасини ривожлантиришга фойда келтириши мумкин, деб ҳисобласа, бошқалари Хитой сармоясига қарамликнинг узоқ муддатли оқибатлари, потенциал геосиёсий оқибатлар ёки бу операцияларда шаффофлик йўқлигидан хавотирда. Хитой бутун дунёда, шу жумладан Боснияда ҳам юмшоқ кучнинг турли шаклларидан фойдаланади”, – деди Бубонич.

“Хитой тилини тил таълими дастурлари, хусусан, Конфуций институти орқали тарғиб қилиш Хитой маданияти ва таъсирини ёйишга ёрдам беради”, деди у.

“Аммо шуни таъкидлаш керакки, юмшоқ кучдан фойдаланиш баҳс-мунозаралардан холи эмас ва Хитой турли соҳалардаги ҳаракатлари, жумладан, инсон ҳуқуқлари, ташқи сиёсат ва савдо амалиётлари учун танқид қилинган”, – дея қўшимча қилди Бубонич.

Гарчи Хитой глобал таъсирининг бир қисми сифатида юмшоқ кучдан фойдаланса-да, бу таъсирни идрок этиш дунё бўйлаб давлатлар ва жамоаларнинг турли нуқтаи назарлари ва манфаатларига қараб фарқ қилади, дея хулоса қилди Бубоник.

Барча Конфуций институтлари ҳозирда Хитой Таълим вазирлигининг юрисдикцияси остидаги ХАНБАН тил таълими ва ҳамкорлик марказининг бир қисми бўлиб, Хитой маданий дипломатиясининг муҳим сегментини ифодалайди.

BIRN Хитойнинг Босниядаги элчихонасига Хитой ҳукумати йиллар давомида Конфуций институтига қанча маблағ киритганини сўради. Нашр вақтида сўровга жавоб бўлмади.

Стевичнинг сўзларига кўра, институтни университет ҳамкорлик қиладиган хитойлик ҳамкор университет молиялайди.

“Бу пул тадбирлар, ўқув материаллари ва бошқаларни молиялаштиради. Конфуций институтига мезбонлик қилувчи маҳаллий университет эса институтда ишлайдиган маҳаллий ходимларга маош тўлаши шарт”, – дейди у.

ОАВ маълумотларига кўра, худди шундай молиялаштириш мамлакатнинг бошқа минтақаларида, шунингдек, Конфуций институтлари жойлашган мамлакатларда ҳам мавжуд.

“Университетда талабалар етишмаслиги йўқ бўлган ягона факультет”

2011 йилда Шарқий Сараево университетида хитой тили бўлими очилди. Ўшандан бери 300 дан ортиқ талаба тил ўқитиш дастурига ўқишга кирди, юзга яқини эса курсни муваффақиятли тамомлади, деди BIRN нашрига кафедра мудири Елена Вуйчич.

У 2012-йилда кафедрада хитой тилини ўрганишни бошлаган ва ҳозирда бутун Босниядаги ягона хитойлик фан номзоди ҳисобланади. “Мен бу сафарни бироз қийин бўлишини кутгандим, аммо бу мен кутганимдан ҳам ёқимлироқ бўлди”, – дейди у.

“Мени асл туртки, чет тилларга бўлган шахсий яқинлигим эди. Илгари 2-3 та чет тилини пухта ўзлаштирганим боис, аввал қилмаган ишни синаб кўришим табиий эди. Бу экзотик, мистик ва бошқача туюлди – ўзини бошқалардан фарқлаш учун потенциал имконият.

Хитойдан стипендия олганига қарамай, у Боснияда PhD даражасини олишга интилди, чунки мамлакатда ҳали хитой тили бўйича PhD даражаси йўқ эди.

“Бу менинг туртким бўлди – хитой тилида докторлик даражасини олиш орқали, Босния ва Герцеговинада Синология билан боғлиқ янги бўлимни очиш. Мен хитой тилини юқори академик савияда ўрганмоқчи бўлган бўлажак талабалар ва ҳамкасбларим учун шароит яратишга интилдим”, — дея қўшимча қилди у.

Елена Вуйчич Шарқий Сараево университетининг Синология факультети университетдаги талабалар тақчиллиги кузатилмаган ягона факультет эканлигини таъкидлади.

“Ҳар йили биз 30 нафар талабани қабул қиламиз ва, эҳтимол, бизнинг факультет вазирлик томонидан белгиланган квотани доимий равишда бажариб келаётган ягона бўлимдир. Айниқса, ёшлар давлат факультетларида ўқимасликни афзал кўраётгани ва кўпчилик ўқишга киришда қийинчиликларга дуч келаётганини ҳисобга олсак, бу муҳим ютуқ”, — дея тушунтирди у.

Вуйчичнинг сўзларига кўра, талабалар хитой тилини ўрганишга асосан ота-оналари ёки Хитой иқтисодиётининг салоҳияти, айниқса, минтақадаги инфратузилма ва лойиҳалар соҳасидаги салоҳияти рағбатлантирилади.

“Мен билган юзлаб талабалар орасида бирортаси ҳам ишсиз эмас. Хитой тилини тўғридан-тўғри ўрганмасалар ҳам, Хитой ва хитой тили билан боғлиқ айрим соҳалар билан шуғулланадилар. Албатта, бу тавсиялар бошқа одамларга ҳам етиб боради”, – дея хулоса қилди у.

2011-2022-йилларда Сербия Статистика институти маълумотларига кўра, 97 нафар талаба хитой тилида бакалавриатни муваффақиятли тамомлаган.

2014 йилда Сараево университетида Конфуций институти ташкил этилди. Икки йил ўтиб, биринчи тил курслари ва бошқа маданий ва санъат тадбирлари бошланди. Йиллар давомида 500 дан ортиқ киши турли хил хитой тили курсларида қатнашганига қарамай, кафедра ҳозирча мавжуд эмас, деди BIRN мухбирига университет қошидаги Конфуций институти директори Мирослав Зҳиванович.

“Афсуски, [COVID-19] пандемия бу жараёнларга сезиларли даражада тўсқинлик қилди ва яқин келажакда Конфуций институтига янги профессорлар ва кўнгиллиларнинг келиши билан уларнинг қайта тикланиши кутилмоқда”, деб тушунтирди у.

Бандлик институтининг таъкидлашича, Босниянинг бошқа ташкилотларида, хусусан Босния ва Герцеговина Федерациясида, мамлакатда Синология бўйича таълим олган талабалар сони тўғрисида маълумотлар мавжуд эмас.

“Сиёсий фон”лик ижобий тасвир

Сиёсатшунос Таня Топич таъкидлаганидек, талабаларнинг катта қизиқиши ва Хитойнинг турли хил қўллаб-қувватлашларига қарамай, хитой тилини ўрганиш Босния ва Герцеговинада мартаба кафолатламайди.

“Биз биламизки, Хитойнинг ижобий имиджи яратилган, бу сиёсий аҳамиятга эга. У Милорад Додик ва унинг [ҳукмрон] партияси [Сербия] томонидан Хитой Коммунистик партияси билан биргаликда яратилган. Хитой учун Босния ва Герцеговинадаги таъсирини кенгайтириш, албатта, фойдалидир”, деди Топич BIRNга.

Кўпчилик Хитой маданияти, фалсафаси, адабиёти билан қизиқади ёки Хитой нуқтаи назаридан халқаро муносабатлар, “Белбоғ ва йўл” ташаббуси ва бошқалар каби замонавий мавзуларни ўрганишни хоҳлайди”.

Младен Бубоничнинг сўзларига кўра, талабаларнинг алоҳида қизиқиши қисман хитой тили ва маданиятининг дунё миқёсида машҳурлиги ҳамда мамлакат таъсирининг кучайиши билан боғлиқ.

“Босния ва Герцеговинада хитой тили ва хитой тилини ўрганишга бўлган талаба қизиқишлари ўртасидаги боғлиқлик ҳар доим ҳам чизиқли ёки тўғри бўлиши шарт эмас. Қизиқиш турли омилларга боғлиқ бўлиши мумкин: иқтисодий имконият, маданий қизиқиш, меҳнат бозори учун кўникмаларни ривожлантириш зарурати ёки академик имконият”, деди у.

Бубонич Хитойнинг иқтисодий қудрати ва глобал бизнес ва савдо имкониятлари туфайли хитой тили бутун дунёда тобора муҳим аҳамият касб этаётганини таъкидлади. Боснияда хитой тилини ўрганишга бўлган қизиқиш Хитойнинг иқтисодий қудрати ва потенциал бизнес имкониятлари, хусусан, савдо, сармоя ва инфратузилма соҳасида хабардорлик белгиси бўлиши мумкин.

“Бироқ, талабаларнинг хитой тилига қизиқиши Хитойнинг Босния ва Герцеговинадаги таъсири билан боғлиқ эмас”, деди Бобонич BIRN нашрига.

Баня Лукадаги Конфуций институти директори ва хитой тили бўлими бошлиғи Лиляна Стевич BIRNга айтишича, кўпчилик талабалар хитой тилини қийин, қизиқарли ва истиқболли деб билишлари учун танлайдилар, шунингдек, Хитойга саёҳат қилиш имконияти ҳам бор.

“Кўпчилик Хитой маданияти, фалсафаси, адабиёти билан қизиқади ёки Хитой нуқтаи назаридан халқаро муносабатлар, “Бир камар ва йўл ташаббуси” каби замонавий мавзуларни ўрганишни хоҳлайди”, дейди Стевич.

“Хитой бугунги кунда дунёдаги энг кучли давлатлардан бири ва унинг очиқлиги ва халқаро ҳамкорлиги янада кенгайиши мумкин”. Фото: Милица Букара.

Амина Зекичнинг келажак учун ҳозирча аниқ режалари йўқ, лекин ўқишни тугатгандан сўнг унинг учун янги имкониятлар очилишига умид қилмоқда. Милица Букара академик муҳитда ривожланиш амбицияларига эга.

“Мен Хитойга алмашув талабаси сифатида боришни ва кейин магистратурада ўқишни давом эттиришни ва бўлажак талабалар билан ўз тажрибамни баҳам кўрмоқчиман”, деди у BIRN нашрига.

“Мен ўз келажагимни академияда, катта эҳтимол билан тил ёки санъат соҳасида кўрмоқдаман, гарчи мен қизиқишларимнинг аниқ бир соҳаси ҳақида ҳали қарор қилмаганман. Мен ўз университетимда профессор сифатида қолиб, ёш академик дастурни янада ривожлантиришга ўз ҳиссамни қўшишни истардим”, — дея хулоса қилди у.