“Samarqand suv ta’minoti” кредитни абонентларга қайтарилиши керак бўлган “ифлос пуллар” ҳисобидан қайтарди

Самарқанднинг “Samarqand suv ta’minoti” МЧЖ ҳудудий сув таъминоти корхонаси ичимлик суви таъминоти ва канализация хизматлари учун тарифларни асоссиз оширилганлиги сабабли ўз абонентларига 27,097 миллиард сўмни (2,2 миллион доллар) қайтаришга мажбур. Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси ҳузуридаги Самарқанд вилояти бошқармаси шундай хулосага келди.

Тўловни қайтариш сўрови 2022 йил октабр ойида берилган, бироқ компаниянинг ўзи шу кунгача бу маблағлар аввалроқ ҳукумат кафолати остида олинган халқаро кредит мажбуриятларини тўлашга сарфланганини асослаб, ушбу пулни абонентларга қайтаришдан бош тортмоқда.

Вилоятда сув ресурсларининг чекланганлиги ва давомли қисқариши, технологик жиҳозлар ва сув таъминоти тармоқларининг эскириши аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш сифатига таъсир кўрсатмоқда. Ўз навбатида, сув таъминоти ва канализация тизимларининг тўғри ишлаши тармоқлар ва технологик жиҳозларни доимий реконструкция қилиш ва янгилаб боришни тақозо этади. Паст рентабеллик, ўзини оқлаш муддати узоқ ва натижада тадбиркорлик учун жозибадор эмаслиги сабабли, ичимлик суви ва канализация тизимларини янгилаш асосан халқаро банкларнинг давлат кафолати остидаги хорижий кредитларини жалб этиш ҳисобига амалга оширилмоқда.

Ўзбекистон президенти матбуот хизматининг маълум қилишича, 2023 йил ноябрь ҳолатига кўра, “Ўзсувтаъминот” акциядорлик жамияти тизимида умумий қиймати 2,1 миллиард доллар бўлган 22 та инвестиция лойиҳаси амалга оширилаётган бўлиб, ушбу рўйхатдаги саккизта лойиҳа режадагидан ортда қолган.

Жадвалдан кўриниб турибдики, энг арзон ичимлик суви таъминоти мамлакатимизнинг энг ривожланган ва қиммат минтақасида - Тошкент шаҳрида жойлашган. Энг юқори тарифлар мамлакат ҳудудларида бўлиб, уларда нарх пойтахтдагидан бир неча баробар юқори.

Нега вилоятларда пойтахтдан қимматроқ?

Ичимлик суви ва канализация нархларидаги тафовут, биринчи навбатда, тармоқ ва ускуналарни реконструкция қилиш учун жалб қилинган хорижий кредитлар ҳисобига пайдо бўлади ва бу кредитларнинг қайтарилиши хизматлар нархига бевосита таъсир қилади.

Сўнгги пайтларда минтақаларда ўртача сув таъминоти ва канализация нархлари сезиларли даражада ошди, аммо ҳозир ҳам уларни қиммат деб бўлмайди. Бу фикрни чет эллик экспертлар ҳам қўллаб-қувватламоқда, улар тарифлар доимий равишда оширилаётганига қарамай, Ўзбекистонда уларнинг нархлари бозор баҳоси эмас, балки арзонлигича қолмоқда.

Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) директори Кристалина Георгиева жорий йилнинг июн ойида Ўзбекистонга ташрифи чоғида истеъмолчиларни сув ресурсларини тежашга ундаш учун сувнинг бозор нархларини белгилаш зарурлиги ҳақида ўз фикрини билдирди:

“Сувга ҳар томонлама иқтисодий ва сиёсий ёндашув зарур. Сувнинг бозор нархи ҳали шакллангани йўқ, бу сизнинг олдингизда турган ва амалга оширилиши керак бўлган ислоҳотдир. Буни ижтимоий оқибатларини ўйлаб, жуда эҳтиёткорлик билан қилиш керак. Ўзбекистон ҳозирда ижтимоий ҳимоя бўйича яхши кўрсаткичларга эришмоқда ва худди шундай ижтимоий ҳимояни сувга ҳам қаратиш мумкин. Аммо шуни айтмоқчиманки, агар сувга қадрлашимиз керак бўлмаган нарса сифатида қарасак, яхши натижаларга эришиш қийин бўлади”.

Бироқ “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ томонидан қоғозда кўрсатилган харажатлар амалга оширилмагани ва истеъмолчиларнинг пул маблағлари ўзга мақсадларга сарфлангани бевосита истеъмолчилар ҳуқуқлари бузилганлиги, табиий монополия мақомига эга давлат корхоналарига ишончни сусайтирмоқда.

Шундай қилиб, тарифларнинг ошиши ҳар доим ҳам соҳада кўрсатилаётган хизматлар сифатининг яхшиланишини кўрсатмаслиги мумкин.

Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси ҳузуридаги Самарқанд вилояти ҳудудий бошқармаси “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ фаолияти тўғрисидаги 2022 йил 21 октабрдаги хулосасида қуйидагиларни қайд этади:

“Бажарилмаган ишлар учун ҳақ тўлаш, шунингдек, хомашё ва материалларнинг таннархлари ва бошқа харажатларини тўламаслик ҳисобига тарифларнинг шаклланиши 1 м3 сув учун ҳақиқий харажатларга нисбатан 526,6 сўмга асоссиз ошиши натижасида 27,097 млрд сўм миқдорида асоссиз даромад олинган”.

Тарифларни шакллантириш ва харажатларни амалга оширишдаги бузилишлар қаторида қуйидагилар кўрсатилган:

• “2021 йил ҳисобот даврида қурилган ва сув таъминоти корхонаси балансига олинган объектлар бўйича ҳукумат қарорларига асосан авизо далолатномалари асосида 13 миллиард 115 миллион сўм миқдоридаги амортизация харажатлари асоссиз ҳисобга олинган”.
• “Ичимлик суви билан таъминланмаган ҳудудларда белгиланган тарифларга риоя қилмаслик натижасида автотранспорт воситалари орқали сув етказиб беришда 2020 йил учун 5,66 миллион сўм, 2021 йил учун 42,47 миллион сўм, 2022 йил учун 28,79 миллион сўм, жами, 76,92 млн.сўм асоссиз даромад олинган”.

Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси ҳузуридаги Самарқанд вилояти ҳокимлиги томонидан асоссиз олинган 27 миллиард 097 миллион сўм даромадни қайтариш тўғрисида ёзма талаб мавжуд бўлишига қарамай, “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ уларни ихтиёрий равишда қайтаришдан бош тортди ва иш тегишли хўжалик судлари томонидан кўриб чиқилди.

Самарқанд шаҳар хўжалик суди судяси Қ. Тўхтаевнинг 2023 йил 2 февралдаги 4-1401-2201/4513-сонли хўжалик иши бўйича қарори билан судда жавобгар  бўлган “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖга ҳал қилув қарори қабул қилиниш жараёнида даъвонинг 250,0 млн.сўм қисмини тўлаш, қолган 26,847 млрд. сўм миқдорини Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси ҳузуридаги бюджетдан ташқари Рақобатни қўллаб-қувватлаш жамғармасига тўлаш мажбурияти юклаган.

Апелляция инстанцияси – Самарқанд вилоят суди хўжалик ишлари бўйича коллегияси судяси О.Нуримов раислигида 2023 йил 6 апрелда “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖдан атиги 988,9 миллион сўм ундириш тўғрисида қарор қабул қилди. Суд қолган 26,1 миллиард сўм миқдоридаги маблағ бюджетдан ташқари Рақобатни қўллаб-қувватлаш жамғармасига эмас, балки тўғридан-тўғри аниқланган истеъмолчиларга қайтарилиши мумкинлигини ҳисобга олган ҳолда, қолган даъволарни рад этди:

“Даъвогар томонидан Низом талабларига мувофиқ, асоссиз ҳисобланган маблағларни қайтариш учун истеъмолчиларни аниқлашнинг имкони йўқлиги фактлари исботланмаган. Шу билан бирга, судланувчи томонидан тақдим этилган 2023 йил 5 апрелдаги 01/04-1177-сонли маълумотномада 2023 йил 1 апрел ҳолатига 295 397 та хонадон ва 1 120 448 та маиший истеъмолчига хизмат кўрсатилаётгани, шундан 53 141 та хонадон ва 197 1 та маиший истеъмолчига автотранспорт воситалари орқали истеъмолчиларга етказиб берилган, 7892 абонент эса улгуржи истеъмолчилар бўлиб, уларга ҳам хизматлар кўрсатилган ва хизмат кўрсатилаётганлиги ҳақида ахборот базасида тегишли маълумотлар мавжуд. Бу факт пулни қайтариш учун истеъмолчиларни аниқлаш имкониятини инкор этмайди”, — дейилади апелляция судининг қарорида.

Шу билан бирга, даъво аризасида жавобгар пул давлат мажбуриятлари эвазига олинган халқаро кредитни тўлаш учун сарфланганлигини асос қилиб, даъвони қаноатлантирмасликни сўраган. “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ судда 2021 йил 1 январдан 31 декабргача бўлган муддатда халқаро кредитлар бўйича жами 30,88 миллиард сўм асосий қарз ва фоизлар тўлангани тўғрисида банк маълумотномасини тақдим этган, унинг сўзларига кўра, аудит пайтида булар ҳисобга олинмаган.

Истеъмолчилар ўз пулларини ҳеч қачон қайтариб олмаслиги эҳтимоли катта.

“Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ таъсисчиси мақомидаги “Ўзсувтаъминот” АЖ Anhor.uz таҳририяти сўровига жавобан, суд қарорларида истеъмолчиларга пул маблағларини қайтариш бўйича тўғридан-тўғри кўрсатмалар мавжуд эмаслигини маълум қилди:

"Айтиш жоизки, суд суд ҳужжатининг якуний қисмида истеъмолчиларни қайта ҳисоб-китоб қилиш билан боғлиқ масалаларга тўхталиб ўтмаган", – дейди “Ўзсувтаъминот” акциядорлик жамияти бошқаруви раиси ўринбосари вазифасини бажарувчи Х.Раҳматуллаев.

Раҳматуллаев, шунингдек, 2021 йилда “Samarqand suv ta'minoti” масъулияти чекланган жамияти томонидан халқаро молия институтлари, жумладан, Франциянинг Натихис корпоратив ва инвестиция банки, Халқаро тараққиёт ассоциацияси (ХТА) ва Халқаро тикланиш ва тараққиёт (ХТТБ) банки иштирокидаги лойиҳалар бўйича кредитларни қайтариш учун 38,10 миллиард сўм ажратилганини маълум қилди.

Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитасининг Самарқанд вилояти ҳудудий бошқармаси апелляция суди қарорига рози эмаслиги ва 26,1 млрд. сўм миқдорида  қолган қисмини бюджетдан ташқари Рақобатни қўллаб-қувватлаш жамғармаси фойдасига ундириш талаби билан кассация тартибида тегишли даъво Олий судга юборилгани ҳақида хабар берди.

“Биз “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖдан асоссиз равишда ушлаб қолинган пулларни абонентларга қайтаришни ёзма равишда талаб қилдик, лекин улар ҳали ҳам бундай қилмадилар. Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 28 октабрдаги “Товарларга (ишларга, хизматларга) тартибга солинадиган нархларни (тарифларни) декларациялаш (тасдиқлаш) ва белгилаш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 239-сон қарорининг 43-моддасига асосан хўжалик юритувчи субъект нархларни шакллантириш тартиби бузилганлиги натижасида истеъмолчиларга қайтарилиши ёки истеъмолчиларни аниқлашнинг имкони бўлмаган тақдирда, Рақобатни қўллаб-қувватлаш жамғармаси фойдасига махсус транзит ҳисобварағига ечиб олиниши керак. “Samarqand suv ta'minoti” МЧЖ абонентлари ҳақида бизга маълумот бермаган, шунинг учун ҳам истеъмолчилар фойдасига судга бора олмаймиз", – дейди Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитасининг Самарқанд вилояти ҳудудий бошқармаси бошлиғи Ж.Ашуров.

Иқтисодий ривожланиш маркази илмий раҳбари Юлий Юсупов фикрича, сув нархи, биринчидан, истеъмолчиларни ундан оқилона фойдаланишга ундаши, иккинчидан, сув етказиб бериш харажатларини ҳам ўз ичига олиши керак.

«Аммо бу нарх «бозор» баҳоси бўлиши мумкин эмас, чунки уни шакллантириш мумкин бўлган эркин рақобат бозори мавжуд эмас. Сув етказиб бериш хизматлари сектори "табиий монополия" деб аталади, яъни истеъмолчида фақат битта етказиб берувчи бор ва бунга табиий технологик сабаблар бор.

Табиий монополиялар хизматлари нархлари давлат томонидан назорат қилинади, дейди Юсупов.

“Шунинг учун сув хизматлари нархини белгилашдаги асосий муаммо бу нархларнинг “бозор талабида эмаслиги” эмас, балки бу соҳа ҳали ҳам ислоҳ қилинмаганлиги, эскирган маъмурий усуллар билан бошқарилиши ва уни бошқараётган мансабдор шахслар ошириб юборилган харажатларни бюджетга ёки истеъмолчиларга юклашида. Харажатлар оширилган, чунки мансабдор шахслар, таърифга кўра, уларни камайтиришга қизиқмайди: улар бундан ҳеч қандай моддий фойда олмайдилар.

Бундан ташқари, харажатлар қанчалик кўп бўлса, уларнинг қўлидан ўтадиган молиявий оқимлар шунчалик кўп бўлади ва бу оқимлардан "пул топиш" учун имкониятлар ҳам кўп бўлади, дейди Юсупов.

"Бизда самарасизликни истеъмолчиларга юклашни "ислоҳотлар" ва "бозор нархларига ўтиш" деб аташни яхши кўришади, лекин бу аслида ёлғон. Реал сектордаги ислоҳотлар бозор рақобати элементларини ва давлат-хусусий шерикликнинг шаффоф механизмларини жорий этишни назарда тутади. Истеъмолчиларга сув етказиб бериш жараёнида ўзининг "табиати" бўйича харажатларни камайтириш ва сув йўқотилишини камайтиришдан манфаатдор бўлган нодавлат компанияларни рақобат асосида жалб қилиш керак (бугунги кунда суғориш тармоқларида чучук сувнинг 35-40% йўқолмоқда).

Мутахассиснинг таъкидлашича, харажатлар қанча кам бўлса ва истеъмолчи қанча кўп сув олса, хусусий компания шунчалик кўп фойда олади.

“Шунинг учун сув таъминоти соҳасида давлатнинг асосий вазифаси сув етказиб берувчиларни ўз иш самарадорлигини оширишга ундайдиган самарали ўйин қоидаларини яратишдан иборат. Монополияга қарши қўмита ва иқтисодий сиёсат билан шуғулланувчи бошқа давлат органлари айнан мана шу нарсага эътибор қаратишлари даркор”.

Табиий монополиялар томонидан тақдим этиладиган сув таъминоти ва бошқа ресурслар нархларининг янада ошиши муқаррар. Нархларни кўтариш истеъмолчилар ресурсларни тежаш ва улардан самарали фойдаланиш учун ҳам зарур. Бироқ истеъмолчилар томонидан тўланган пул маблағлари ҳам самарали ва мақсадли сарфланиши муҳим.

Табиий монополия субъектлари тадбиркорлик субъекти мақомига эга эканлигини ҳисобга олсак, улар учун тарифлар ва харажатларни шакллантириш тўғрисидаги барча маълумотлар тижорат маълумоти бўлиб, жамоатчиликка ошкор этилмайди, бироқ манфаатдор шахслар бўлган абонентлар ушбу улар тўлаган пул қаерга сарфланганлиги тўғрисидаги маълумотлар билан танишиш имкониятига эга бўлиши керак.

Ҳозирги шароитда истеъмолчиларнинг умиди фақат қонун билан истеъмолчилар фойдасига иш кўриш ваколатига эга бўлган Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитасининг самарали фаолиятига боғлиқ.

Мирзо Субханов