Шаҳарга бўлган ҳуқуқ кимда бор

Яқинда Краковда бўлиб ўтган Open Eyes иқтисодий саммитидаги панель сессияларидан бири «Шаҳарга бўлган ҳуқуқ» деб номланди.

Варшава университетининг вакили ва шаҳар социологиясини ўрганувчи Анна Домаражка «шаҳарга бўлган ҳуқуқ» ни қуйидагича ифодалади: аҳоли шаҳар хавфсизлигига таъсир кўрсатиши мумкин бўлса, унда солиқлар ҳам шунга мос равишда сарфланади. У шаҳар “калити” кимда деган саволни ўртага ташлайди. Унинг сўзларига кўра, ҳозирда Краковнинг “калити” сиёсатчилар ва бизнеснинг қўлида. «Биз ўйинчи бўлишимиз учун омма бўлишимиз керак», – дейди у.

Полякча «Очиқ бюджет»

ЮНИСEФнинг Польша бўйича директори Рената Бем польшалик ёшлар чекланган шаҳар бюджетидан фойдаланиши ва уни нимага сарфлашни белгилаши мумкин бўлган амалиёт ҳақида гапирди. Бу полякча «Очиқ бюджет«. Ушбу ёшлар томонидан шаҳар бюджетининг тақсимланиши ғояси Ўзбекистонда “Очиқ бюджет” фаолиятининг давоми бўлиши мумкин эди, чунки мамлакатнинг ёш аҳолиси энг кўп сонли бўлиб, келгусида Ўзбекистоннинг ривожланиш йўналишини белгилайди.

Рената Бем Польшада ЮНИСEФ доирасида 26 йилдан бери мавжуд бўлган болалар учун дўстона муҳит дастури ҳақида гапирди.

“Биз ушбу дастур орқали болаларнинг ҳаёт сифатини яхшилашни, уларнинг иштирокини таъминлашни, бир сўз билан айтганда, уларга овоз беришни хоҳлаймиз”, – дейди у.

Шундай қилиб, жамият болаларнинг шаҳар муҳити учун қандай ғоялари борлигини, нима ишлаши ва нима ишламаслигини билиб олади. Бэмнинг сўзларига кўра, баъзи маҳаллий амалдорлар болалар учун барча чоралар керакли даражада ишламаётганидан ҳайратда. ЮНИСEФ директори дастур ёрдамида улар маҳаллий ҳокимият органларидан ҳаракат режасини излаётганликларини ва болалар ҳуқуқларини тушунадиган мутахассисларни жалб қилишларини таъкидлади.

У, шунингдек, шаҳар маъмуриятларида Ёшлар кенгашлари ташаббусини қайд этади, Европа олий ҳуқуқ ва бошқаруви мактаби (Брюссель) талабаси Кацпер Новицки бундай кенгашлар фасадга айланмаслиги кераклигини, балки фаол органлар бўлиши лозимлигини таъкидлайди. Новицски шаҳарнинг асосий манфаатдор томонлари фуқаролар эканлигини таъкидлади.

Авваллари ҳеч ким ўйламаган жамоат ҳудудлари

School of Form дизайн мактабининг вакили Йоланта Стажак Роттердамни мисол қилиб келтиради, у ерда барча янги бинолар яшил томга эга бўлишини талаб қилувчи қонун қабул қилинди. Ушбу чора қурилиш харажатларини оширганлиги сабабли қаршиликка дуч келди. Аммо кейинчалик бу уйингизда rooftop фестивалининг (томда фестиваль)  яратилишига олиб келди ва фуқаролар бу жойлар  илгари жамоат жойлари сифатида кўриб ҳам чиқилмаганини тушунишди.

Архитекторлар томонидан бошқариладиган ва жамоавий молиялаштириладиган Берлиндаги Baugruppen лойиҳаси уй-жой қурилишининг янги моделини ифодалайди. Берлин марказида арзон уй-жой инқирози кузатилмоқда қурувчи ташкилотлар билан боғлиқ воқеалар эса берлинликларнинг (шунингдек, тошкентликларнинг ҳам) жонига теккан.

«Ушбу лойиҳа берлинликлар менталитетининг бир қисмига айланди, кейин эса расмий ҳаракатга айланди», – дейди Стажак.

Нидерландиянинг Ультрехт шаҳридаги боғдорчилик лойиҳаси шаҳарнинг ўзига хос ташриф қоғозига айланди, у нафақат фуқароларнинг ҳаёт сифатини яхшилайди, балки жамиятни бирлаштиришга ҳам ёрдам беради.

«Шаҳарга бўлган ҳуқуқ»ни қандай ўлчаш мумкин

Анна Домаражка хавфсизлик, соғлиқ, шахсий дахлсизлик ҳуқуқи, қарашлар ва транспортдан фойдаланиш ҳуқуқини ўз ичига олган «шаҳарга бўлган ҳуқуқ» ни ўлчаш учун 12 та кўрсаткични таклиф қилади.

Сессия модератори ва шаҳарлар ҳақидаги Urbcast подкастиниг муаллифи Марчин Жебровски Дания тажрибасини мисол қилиб келтиради, у ерда фуқаролар маҳаллий ҳамжамиятларда иштирокчи демократияни амалда қўллаши мумкин бўлган туман кенгашлари мавжуд.

Ўзбекистонда шаҳарлар аҳолисида шаҳарга бўлган ҳуқуқ борми?

архитектор-урбанист, Гонконг университетининг PhD номзоди ва Токио университетининг шаҳарсозлик инженерияси соҳаси магистри Анвар Муҳамеджанов “шаҳарга бўлган ҳуқуқ” сўзлари, айниқса, фуқаролик ва сиёсий ҳаракатлар томонидан турлича талқин қилинишини таъкидлайди.

Бироқ, илмий тушунчада Дэвид Харви (2008) ушбу сўзларни шаҳар ресурсларидан (ҳудуд, хизматлар, инфратузилмадан) фойдаланиш бўйича индивидуал эркинлик рамзи, шунингдек, урбанизация жараёнларини ўзгартириш учун жамоавий ҳокимиятни амалга ошириш қобилиятининг сифатида белгилайди.

Бутунжаҳон Хартия қоидаларида “шаҳарга бўлган ҳуқуқ” уй-жой, ижтимоий ёрдам, меҳнат, муносиб турмуш даражаси ва бошқалар каби ўзига хос қонунлар мажмуи сифатида белгиланади. Ушбу таърифнинг мақсади шаҳар ривожланишини ижтимоий адолат, инсон ҳуқуқлари ва ҳукумат масъулияти билан мувозанатлаштирадиган сиёсат ва қонунларни илгари суришдан иборат.

Бироқ, танқидчиларнинг таъкидлашича, шаҳар имтиёзларини олувчилар кўпинча очиқ бюджет каби воситалар ёрдамидатегишли тарзда бошқариш тамойилини амалга оширишдан манфаатдор бўлган  маҳаллий ҳокимият органларидир. Ушбу воситалар фойдали бўлса-да, улар ўз-ўзидан ресурслар номутаносиблигининг асосий муаммосини ҳал қилмайди.

Ушбу сўзлардан қандай фойдаланилади:

Шаҳар – бу унинг аҳолиси томонидан яратилган, иқтисодий, табиий ва ижтимоий ресурслар тўпланган яшаш жойи эканини тушуниш муҳим. Қурилган муҳитга қараб, аҳоли яхши ёки ёмон яшаши мумкин. Бу шарт бажарилмаса, иқтисодий бузилишлар ва бозор муваффақиятсизликлари пайдо бўлади, бу эса ресурсларнинг озчилик фойдасига адолатли тақсимланишига таъсир қилади. Бу аҳолининг кўпчилиги ўртасида норозиликни келтириб чиқаради, кейин ресурсларга бўлган ҳуқуқлар, яъни «шаҳарга бўлган ҳуқуқ» учун курашни бошлаган сиёсий ва фуқаролик ҳаракатлари пайдо бўлади.

Мисол учун, Хамел (2014) таъкидлаганидек, фуқаролик ҳаракатлари фақат «элиталар» учун қулай бўлган шаҳар ривожланишидан фарқли ўлароқ, «шаҳарга бўлган ҳуқуқ» остида бирдамлик ва демократияни талаб қилиб, ижтимоий эътирофга интилади. Бунинг ажабланарли жойи йўқ, чунки шаҳар муаммоларининг аксарияти фазовий жиҳатга эга. Бироқ, уларнинг келиб чиқиши иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий соҳаларда ётади, бу ерда шаҳар ҳудуди бу муаммоларнинг айсбергининг фақат учи ҳисобланади. Ушбу муаммолардан бири коррупция бўлиши мумкин. Масалан, tradingeconomics статистикасига кўра, Ўзбекистон 2022 йил учун коррупция бўйича рейтингда 180 та мамлакат ичида 126-ўринни эгаллади.

Шу боис халқаро тажриба шуни кўрсатадики, радикал фуқаролик ҳаракати вакиллари «шаҳарга бўлган ҳуқуқ»ни, биринчи навбатда, имтиёзлар ва асосий эҳтиёжлардан маҳрум бўлган резидентлар ўртасида ресурсларни қайта тақсимлаш ҳуқуқи сифатида белгилайдилар. Польшадаги Шаҳар ҳаракатлари конгресси каби камроқ радикал ҳаракатлар ушбу шиорни шаҳар демократиясини ривожлантиришга умумий даъво, шунингдек, шаҳарда ҳаёт сифатига эътибор қаратадиган қарорлар қабул қилиш жараёнларига аҳолини жалб қилиш сифатида изоҳлайди.

“Ўзбекистон фуқаролари, албатта, шаҳарларни ривожлантириш бўйича овоз бериш ҳуқуқига эга. Бу ҳуқуқлар шаҳарсозлик кодекси, қурилиш нормалари ва қоидалари, янги Конституция ва бошқа ҳужжатларда мустаҳкамланган. Бироқ, муаммо шаҳарсозликнинг кучсиз мактабида, шунингдек, ҳукумат вакиллари ва  иқтисодий манфаатларни адолатли тақсимлаш ҳуқуқига эга бўлган одамлар гуруҳлари ва шаҳар аҳолиси, яъни ушбу имтиёзларни олувчилар ўртасидаги мулоқотда”, – дея таъкидлайди Анвар Муҳамеджанов.

Бу ҳолатни тузатиш учун аллақачон кўп ишлар қилинмоқда. Бироқ, биринчи навбатда, жамият ва унинг раҳбарлари:

• Улар ва уларнинг авлодлари бир неча йилдан сўнг қандай шаҳарларда яшашни хоҳлашларини ҳал қилишлари керак;
• Кўпроқ билимли ижрочиларни ёллашлари лозим, чунки маҳаллий амалдордан Лондон, Токио ёки Нью-Йоркдаги каби ҳаёт сифатини талаб қилиш бефойда. Унинг бу шаҳарларни бошқариш тажрибаси йўқ. Ривожланган мамлакатларда шаҳарлар қандай ишлаши ҳақида батафсил тушунчага эга бўлмаган архитекторлар ва шаҳарсозлик соҳасининг бошқа тегишли вакиллари ҳам худди шундай камчиликка эга. Шу билан бирга, иқтидорли, одобли мутахассислар ҳам давлат идораларига ишлашга, халққа хизмат қилишга ундашлари керак.
• Ҳукуматнинг жамоат бойликларини тақсимлаш тизимини ва бошқарув тузилмасининг оқилоналигини таҳлил қилиш учун мустақил соҳа маслаҳатчилари ходимларини ёллашлари керак.

Дана Опарина

Анвар Мухамеджанов