Стрит-арт: Ўзбекистонда кўча санъатини қандай ривожлантириш мумкин

“Стрит-арт” ёки кўча санъати – бу замонавий санъат йўналиши бўлиб, унинг ўзига хос хусусияти турли хил санъат лойиҳалари учун шаҳар майдонларидан фойдаланишдир. Санъатнинг бундай тури, қоида тариқасида, санъатнинг қадри ёки цензураси билан чекланмасдан, ўз ижодий ғояларини рўёбга чиқарадиган, шу тарзда ўз фикрини билдирувчи ёшлар томонидан тарғиб қилинади. Нима учун кўча санъати Ўзбекистонда машҳур эмас ва ривожланмаяпти – бу мавзуни Anhor.uz нашри ўрганди.

Расмий равишда

Кўча санъати – бу доим шаҳар маъмурияти ва жамоатчилик ўртасидаги ўзаро таъсир натижасидир. Тошкентда ёш рассомлар ва санъат ихлосмандларини ўзига жалб этувчи граффити фестиваллари ўтказилмоқда. Буни Тошкент ҳокимлигининг уйлар деворларига девор суратларини яратиш учун рассомларни таклиф этиш тўғрисидаги қарори, Arca Fest ёки 139 Graffiti Fest  каби кўча санъати фестивалларининг ўтказилиши ҳам тасдиқлайди. Шу билан бирга, Тошкентда маҳаллий рассом Inkuzart нинг суратлари вақти-вақти билан бўялади ёки қайта ишланади. 2022 йилда унинг Чилонзор туманида машҳур гимнастикачи Оксана Чусовитинага бағишланган граффити қайта ишланган. Спортчига юбка қўшилди ва фонда байроқ ҳилпирай бошлади. 2021 йилда «Ўзбекнефтгаз» автомобилга ёқилғи қуйиш шохобчаси ёнида худди шу рассомнинг сурати пайдо бўлди. Кўча санъатининг мавзуси бензин нархининг ошиши эди. Бир неча соат ўтгач, Inkuzart ўз блогида эълон қилинганидан сўнг, “стрит-арт” бўяб ташланди.

Норасмий тарзда (рассомларнинг фикрлари)

Кўча санъатини ҳам вандализм, ҳам ижод деб ҳисоблаш мумкин. Агар сиз эски тарихий бинога расм чизсангиз, бу вандализм бўлади, агар шаҳарда тарихий аҳамиятга эга бўлмаган зерикарли деворлар бўлса, уларга чизишингиз мумкин.

Асосан тижорат билан шуғулланувчи рассом Ajur кўча санъати ўзбек менталитети бу ҳодисани санъат сифатида тушунмаслиги туфайли мавжуд эмас, деб ҳисоблайди. Фуқароларимизнинг мутлақ кўпчилиги кўча санъатига қизиқмайди, халқнинг боши бошқа долзарб муаммолар билан банд. Унинг сўзларига кўра, давлат кўча санъати қаерда ва вандализм қаерда эканлигини белгилашга эринади.

Рассом Ajur нинг иши

“Интрудер” тахаллуси билан ижод қилувчи рассом Тимур: “Тошкент кўчалари кўча санъати учун унчалик мос эмас. Давлат идоралари вакиллари кўчада расм чизган райтерларни таъқиб қиладиа, бундан ташқари, бизда ташландиқ бинолар йўқ, кўчада камералар кўп, шунинг учун рассомлар чизишдан қўрқишади”.

Ижобий томонлари

Рассом Ajur нинг айтишича, пойтахтда ўзгартирилиши мумкин бўлган қаровсиз фасадлар кўп. Шаҳарга ранг қўшишни, кўчаларни жонлантиришни истардим. Шуни таъкидлаш керакки, девор расмлари орқали сиз баъзи фикрларни одамларга етказишингиз мумкин, бу тарғиботнинг бир тури, лекин яхши маънода. Ajur узоқ вақтдан бери ҳайвонлар ва одамлар ўртасидаги муносабатлар мавзусида композиция чизишни режалаштирган, аммо ҳозирча муваффақиятга эришмаган.

Унинг фикрича, ҳукумат кўча рассомлари учун қонуний платформа ташкил қилиши мумкин. Унда исталган киши ўз ижодини намоён этган бўларди.

“Бу ёш истеъдодларнинг камол топиб, кейинчалик халқаро танловларда иштирок этишига хизмат қилади. Бу бутун бир фан. Ўзбекистон нафақат гилам ва палов, балки яхши кўча санъатини ҳам қила олишини бошқа мамлакатларга кўрсатишни истардик”, — дейди Ajur.

Темур давлат кўча рассомларини қўллаб-қувватлаши керак, деб ҳисоблайди. Ташлаб кетилган ёки зерикарли биноларни расман ўз ижодини намойиш қилиш учун фойдаланишга топшириш вандализмни камайтириши мумкин.

Рассом Intruder нинг иши

Рассом Оля Вис кўча санъати машҳур эмаслигини, унга вандализм ҳаракати сифатида қаралиши билан изоҳлайди, бундан ташқари, илгари рассомларда граффити чизиш учун арзон сифатли материаллар бўлмаган.

“Бу бошқа маданият. Мен қоралашни истамайман, лекин Ўзбекистонда бошқа қадриятлар ҳукмрон, ҳатто архитектурада ҳам. Биз ҳаммамиз кўриб турибмизки, тарихни сақлаб қолиш ва қолдиришдан кўра бузиб ташлаш ва янгисини қуриш осонроқ. Кўча санъати эса унчалик тушунарсиз ва уни йўқ қилиш ҳам осонроқ”, – дея тушунтиради рассом.

Бошқа мамлакатлар тажрибаси

Кўча санъати машҳур, чунки бу рассомга сиёсат ёки иқтисод ҳақида бирор нарса айтишнинг бир усули. Темур Германияда кўча санъати ривожланганини тилга олади.

“Ҳудудни икки қисмга – ГДР ва ГФРга бўлган Берлин девори одамлар ва рассомлар туфайли бўялган. Тошкентда сиёсатга қўшиладиган ёки сурат орқали бирор нарса ҳақида гапирмоқчи бўлган граффити рассомлари кам. Улар ўзлари учун, бирор бинони безаш учун чизишади, – дейди Темур.

Рассом Испанияда бир йил яшаган ва у ердаги ҳар бир бинога расм чизилганини кўрган,  чунки кўчаларда камералар кам, райтерларни қувишмайди. Улар ўзлари учун расм чизишади, компаниялар ҳатто деворларни бўяш учун рассомларни ёллашади ва ўз офисига ёки муассасасига шўх ва ёрқин услубни беришади.

“Мен анчадан бери девор ва кўчаларга расм чизмай қўйганман. Агар хусусий тадбиркор ўз муассасасида ёки фестивалларда расм чизишга буюртма берса, ишлайман ёки кўргазмалар уюштираман, шунчаки райтер сифатида чиқиб чизмаганимга айнча бўлди «, – дейди Тимур.

Тбилиси, Варшава ёки Берлин каби кўплаб шаҳарлар нафақат маҳаллий, балки хорижий рассомларни ҳам жалб қилади, сайёҳлар ва маҳаллий аҳолини жалб қилиш учун янги жойларни яратади.

Шу йилнинг июнь ойида 139 Documentary Center’да Graffiti Fest ўтказилди, унда тошкентлик рассомлар иштирок этди. Тадбир олдидан ёзувчилар билан дастлабки учрашувлар ўтказилди ва эскизлар чизилди. Рассомларга фасадлар кўрсатилди ва қуръа ташлаш орқали расм чизиш учун жойлар ажратилди. Иштирокчиларга расм чизиш учун материаллар ҳам тақдим этилди ва ҳеч ким суратлар мавзуси борасида чекланмади, улар фақат рангларнинг бир-бири билан бир хил бўлиб қолмаслиги учун девордаги «қўшниси» билан келишиб олиши керак эди.

Оля Виснинг иши

“Ўйлайманки, рассомлар деворни ҳисобга олган ҳолда эскиз тайёрлаб, иштирок этиш учун ариза беришлари учун маълум биноларга рухсат бериш ёки қандайдир танлов ташкил қилиш яхши бўларди. Ёки 139 Documentary Center каби гуруҳли сурат чизишларни уюштириш ва шу билан турли услублар ва суратларни кўрсатиш мумкин, – дейди рассом Оля Вис.

Дарья Пензова