Тошкент метрополитени шаҳар тамаддуни кўрсаткичи сифатида

Пойтахтнинг метрополитен ва унинг инфратузилмасини ривожлантириш ташаббуси, шубҳасиз, Тошкентни ривожлантириш учун тўғри қадамдир. Бироқ, Тошкент “метро” маъмурияти томонидан тошкентликларга Токио метроси тизими ҳақида нотўғри маълумотлар берилиши  уларнинг ё лаёқатсизлигидан ёки атайлаб алданганидан далолат беради. “Тошкент метрополитени”нинг бундай раҳбарлари давлат сармоясидан тўғри фойдалана олиши, халқ талабларини оқлай олиши даргумон. Архитектор  урбанист Анвар Муҳамеджонов Токио метроси бекатлари қандай ташкил этилгани ва шаҳар Токио метро тизимини қўллаб-қувватлаш учун нималар қилаётганини тушунтиради.

Яқинда Тошкент метрополитени матбуот хизматининг дунё метрополитенларининг аксариятида ҳожатхоналар йўқлиги ҳақидаги баёноти ҳақиқатга тўғри келмайди. Мисол тариқасида улар дунёдаги энг яхшиларидан бири бўлган Токио метросини келтирдилар. Улар ўз баёнотида Токиодаги метро бекатларида ҳожатхоналар ва чақалоқ кийим алмаштириш хонаси мавжудлигини, чунки А нуқтадан Б нуқтага (бир томонга) ўртача юриш вақти ўртача 2-3 соатни ташкил этишини таъкидладилар. Тошкент метросида ўртача йўл вақти ўртача 40-50 дақиқа бўлгани учун ҳожатхоналар лойиҳалаштирилмаган.

Тошкент метрополитени раҳбарлари қай даражада маълумотларга эга ва ривожланган Токиони Тошкент билан солиштириш тўғрими ёки йўқлигини қуйида кўриб чиқамиз.

2015 йилги япон тадқиқотларига кўра, Токио метроси йўловчиларининг ўртача саёҳат вақти икки томонга 1 соат 19 дақиқани ташкил этади, бу бир томонга тахминан 39,5 дақиқани ташкил қилади. Бинобарин, Токиода йўловчилар ҳам Тошкент аҳолиси каби саёҳатга бир хил вақт сарфлашади.

Шу ўринда савол туғилади: Тошкент метрополитени маъмурияти ахборот билан малакали ишлай олмаса ва аҳолига нотўғри маълумот беришни афзал кўрса, Чилонзор метро бекатида ҳожатхона яратиш бўйича тажриба лойиҳасини қанчалик малакали амалга ошира олади?

1-сурат. Токио метроси йўловчиларининг ўртача қайтиш вақти.

Шунга кўра, Тошкент “метроси” томонидан келтирилган Токио метросининг худди шу мисолига таянадиган бўлсак, метро бекатларида ҳожатхоналар мавжудлигининг йўлда ўтказиладиган вақтга ҳеч қандай алоқаси йўқ.

Шаҳарга турлича баҳо бериш мумкин, хоҳ у шаҳар иқтисодиётининг катталиги, хоҳ архитектура сифати, хоҳ кўчалар ва йўлакларнинг тозалиги каби кўрсаткичлар бўлиши мумкин. Бироқ, Америка, Европа ва Осиёга қилган саёҳатларим давомида метродаги ҳожатхоналар ҳолати каби шаҳар цивилизациясининг ёрқинроқ кўрсаткичини топа олмадим.

Токио бу борада, менинг фикримча, темир йўл вокзаллари ва уларнинг инфратузилмасини лойиҳалашнинг энг яхши намунасидир.

Япония метро бекати инфратузилмасини ўрганиш қийин эмас. Сиз шунчаки Google харитасини очишингиз керак. Токиодаги ер усти метро тизими Токио кўрфазидаги сунъий ороллар гуруҳини шаҳар билан боғлайди. Мен Odaiba-kaihinkoien станциясини намуна сифатида танладим, чунки у Токионинг Одайба оролидаги асосий сайёҳлик жойларидан бири ҳисобланади. Google харитасидан фойдаланиб, сиз ушбу станцияни ичкаридан ва ташқаридан кўришингиз мумкин:

2-сурат. Стациянинг ташқи томондан кўриниши.

Станция ичкаридан шундай кўринади. Ушбу суратда кўриб турганингиздек, вокзалда жамоат ҳожатхоналари, эскалаторлар, лифтлар, шкафлар ва савдо нуқталари мавжуд. Шу билан бирга, умумий ҳожатхоналардан фойдаланиш нархи чипта нархига киритилган.

3-расм. Вокзалнинг ичкаридан кўриниши.

Эҳтимол, тошкентлик муҳандис ва қурувчилар бу станцияларда канализация ва сув таъминоти қандай ташкил этилганини тушунмагандир. Кўрсатамиз: қуйидаги фотосуратда кўриб турганингиздек, канализация қувури ер усти темир йўл линиясининг тутиб турувчи конструкцияси ёнида яхшилаб яширинган бўлиб, у кейинчалик марказий канализация ёки септикка бориб тушиши мумкин.

4-сурат. Канализация бўйича ечим.

Eр ости метро бекатларига келсак, у ерда ҳам жамоат ҳожатхоналари мавжуд. Мисол тариқасида Chiyoda Line линиясидаги бекатлардан бирини кўриб чиқамиз.

5-сурат. Токиодаги ерости метро бекати.

Ушбу фотосуратдан кўриниб турибдики, жамоат ҳожатхоналари Токиодаги ҳар бир темир йўл вокзалида шаҳар цивилизациясининг юқори даражасидан далолат берувчи диққатга сазовор жой ҳисобланади. Шу билан бирга, уларда ногиронлар учун алоҳида кабиналар ва болаларни йўргаклаш учун жой мавжуд.

Темир йўл станцияларининг тўртта асосий тури мавжуд: ер усти, ер ости, баландликдаги ва бино ичига қурилган станциялар.

Тошкент метрополитенига Токио мисолида маҳаллий станцияларни ташкил этишда ёрдам бериш мақсадида, қуйида фақат икки турдаги япон бекатларига тўхталиб ўтмоқчиман: ер остидаги ва баландликдаги бекатлар.

6-сурат. Токиода баландликдаги метро бекатига намуна.

Ҳожатхона, йўловчилар учун лифтлар, дўкон ва кутиш жойининг мавжудлиги Токио метро бекатларининг ажралмас қисми ҳисобланади. Қайд этиш жоизки, Токио Тошкентдан фарқли равишда пиёдаларга йўналтирилган ва шаҳарсозликнинг транзитга йўналтирилган ривожланиш концепсиясидан (ТЙР) фойдаланилади. Шунга кўра, бутун инфратузилма пиёдаларга қулайлик яратиш учун яратилган ва харажатларини бемалол қоплайди.

7-расм. Токиодаги ер ости метро бекатига намуна

Eр ости станциялари ҳам ер усти станцияларига ўхшаш хусусиятларга эга. Бу ерда пиёдаларга қулайлик яратиш мақсадида савдо нуқталарининг аксарияти ташқи вестибюлода жойлашган. Бироқ, юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, жамоат ҳожатхонасига кириш фақат ички вестибюлдан, яъни йўловчи йўл ҳақини тўлаб, вокзалга киргандан кейин имкониятли.

Демак, Тошкент метроси мъмуриятининг чуқур билимга асосланганлиги шубҳали, деган ишонч билан хулоса қилишимиз мумкин. Афсуски, Тошкент шаҳрида бош режа йўқлиги сабабли метрополитенни ва нафақат уни режалаштириш ва ривожлантириш бўйича ягона стратегия мавжуд эмас.

Вақтинчалик арзон ечим сифатида маҳаллий метро Москва метросида қабул қилинган схема бўйича жамоат ҳожатхоналарини пуллик қилиш ва улар учун олдиндан харита яратиши мумкин эди.

Бироқ, Ўзбекистон урбанизацияга қаратилгане векторни олгани боис, донороқ бўлиш ва пиёдаларга қулайлик яратиш ва ТЙР концепциясини жорий этиш учун барча имкониятларни ишга солиш зарур. Бундай ҳолда, Тошкент метрополитени шаҳарнинг асосий транспорт оқимини ўз қўлига олган, ниҳоятда даромадли корхонага айланиши мумкин. ТЙР концепцияси жорий этилгандан кейин Тошкент экологияси яхшиланади, ҳаёт арзонлашади, чунки аҳолининг асосий оқими жамоат транспортидан фойдаланади.

Бунинг учун Тошкент шаҳар ҳокимлиги ва вазирликлар биргаликда бош режа асосида шаҳарсозлик сиёсатини стратегик мувофиқлаштиришни, Қурилиш вазирлиги эса урбанизацияни ҳисобга олган ҳолда қурилиш ва шаҳарсозлик лойиҳалаш стандартларини янгилаши зарур.

Анвар Мухамеджанов,
Архитектор-урбанист, Осиё Тараққиёт Банкининг стипендиати, Токио Университетининг магистри, халқаро ривожланиш ва минтақавий режалаштириш соҳасининг мутахассиси