Ўзбекистонда кластерлар ҳақиқий кластерми?

Anhor.uz нашри иқтисодчи Юлий Юсуповнинг Ўзбекистоннинг пахта етиштирувчи ҳудудларидаги фермерлар, кластерлар ва ҳокимликлар ўртасидаги мураккаб муносабатларни ўз ичига олган фермерлар кооперативи муаммолари ҳақидаги материалини ўқувчиларнинг эътиборига ҳавола этади.

Бу муаммолар чуқур илдизларга ҳамда тизимли ва институционал характерга эга. Мутахассисларнинг фикрича, кластерларни яратиш ғояси бузилган. Масалан, кластерлар фермерларга катта даромад келтирадиган мамлакатларда улар пахта етиштиришдан тортиб, то кийим-кечак ишлаб чиқариш ва уни сотишгача бўлган ёпиқ циклдан иборат. Шунда якуний маҳсулотни сотиш ёки экспорт қилишдан олинган катта даромад жараённинг барча иштирокчилари ўртасида тақсимланади.

Айни пайтда ҳукумат вазиятни тўғирлаш бўйича саъй-ҳаракатларни амалга оширмоқда – пахта маҳсулотларини энг яхши шароитларни таклиф қилувчи кластерга пахтани Ливерпул биржаси нархларида сотишга рухсат берилган. Бироқ бу ҳаракатлар Ўзбекистонда кластер деб аталадиган тузилмаларнинг моҳиятига таъсир қилмайди. Шу боис ҳам бу ечимлар чала ҳисобланади.

Асосий муаммо, бошқарувчи мутахассисларнинг фикрича, кластерлардаги иқтисодий фаолият натижалари якуний натижага боғланмаган. Ўзгаришлар кластер ичидаги иқтисодий муносабатларга сезиларли таъсир кўрсатмайди. Илгари меҳнат унумдорлиги кўп жиҳатдан боғлиқ бўлган ишчилар (суғорувчилар, бегона ўтларни тозалаш, зарб қилиш билан таъминлайдиган ишчилар) йил охирида, натижага, якуний фойдага қараб, йил давомида олинган ҳар бир сўм учун ҳисоб-китоб шаклида қўшимча тўлов олган.

Энди кластерларда – бу бажарилган иш ҳажми учун иш ҳақи – бу якуний қўшилган қиймат билан якуний маҳсулотни сотган киши олган фойдага боғлиқ эмас. Қолаверса, якуний маҳсулотни ишлаб чиқарган ва сотадиган кластер ҳар доим ҳам пахтани етиштирган ва йиғиб олган, баъзан ҳатто пахта хомашёсини бирламчи қайта ишлашни таъминлиб, пахта толасини қабул қилган шахс ҳам эмас. Шундай қилиб, кластернинг қуйи аъзолари – фермерлар баъзан юқори даромаддан тўлиқ узилиб қолади.

Anhor.uz сайти юзлаб тадбиркорлар ва минглаб оддий қишлоқ аҳолисининг манфаатларига дахлдор бўлган ушбу мавзуни муҳокама қилиш учун барча экспертлар, давлат ташкилотларининг мутахассислари ва хусусий тадбиркорлик субъектларини таклиф этади.

*****

Қишлоқ хўжалигида бозор муносабатларига қарши маъмурий-коррупцион тизим

Ўзбекистон фермерлари пахта етиштириш учун кооперативларга бирлашмоқда. Ўша пахтани ишлаб чиқариш учун амалдорлар қишлоқ аҳолисини, ерни ва атроф-муҳитни ўнлаб йиллар давомида (том маънода) “зўрлаб келади”. Нега деҳқонларга ўзлари хоҳлаган нарсани етиштиришлари учун эркинлик берилмайди? Нега биз мажбурлашдан эркин пахта бозорига ўта олмаймиз? Расмийларнинг анъанавий жавоби: «Агар фермерларга ўзлари хоҳлаган нарсани етиштиришга рухсат берилса, улар пахта етиштиришни тўхтатади ва бутун тўқимачилик саноати нобуд бўлади».

Аслида мутасаддиларнинг ҳеч ким пахта етиштиришни истамайди, деган хавотирлари шунчаки баҳона. Қишлоқ хўжалигида мавжуд буйруқбозлик бошқарув тизимини сақлаб қолиш учун баҳона.

Айнан шу баҳонада деҳқонлар ўзлари учун манфаатли бўлмаган (хусусан, пахта)ни ишлаб чиқаришга ва ўз маҳсулотларини арзонлаштирилган нархларда сотишга мажбур бўладиган ҳақиқий крепостнойлик ҳуқуқи ҳали ҳам сақланиб қолмоқда. Айнан шу баҳонада ерларнинг экологияси ва унумдорлигига тузатиб бўлмайдиган зарар етказилмоқда (алмашлаб экишсиз ерлардан ҳаддан ташқари фойдаланиш, ҳар хил турдаги кимёвий моддаларни қўллаш). Айнан шу баҳонада қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ аҳолисини талон-тарож қилиш (Ўртоқ Сталин бошлаб берган) давом этмоқда. Тўғри, Сталин саноатлаштириш ва дунёдаги энг кучли ҳарбий саноатни яратиш учун бу талончилик билан шуғулланган. Лекин бозорга алоқаси бўлмаган, талончилик тизими бизнинг амалдорларга нега керак?

Жавоби оддий: коррупцион, монопол “ёғли жойни” ва фермерлар устидан маъмурий ҳокимиятни сақлаб қолиш. Тизим, бир томондан, қишлоқ аҳолисининг меҳнатини эксплуатация қилиш орқали миллиардлаб даромад олиш имконини беради, уларни зарур даромад келтирмайдиган нарсаларни етиштиришга мажбур қилади. Бошқа томондан, бу амалдорларга улкан ваколатлар бериб, пахта режасини бажариш керак, деган ниқоб остида қишлоқ хўжалиги ерларини тортиб олиш ва қайта тақсимлашни осонлаштиради. Бу эса қўшимча коррупцион даромад.

Яна фермерчилик кооперативларига қайтамиз. Деҳқонларнинг ўзлари пахта етиштиришни хоҳлаётганидан мутасаддиларимиз хурсанд бўлишлари керак эди. Негаки, пахтачиликни бошқариш тизимини сақлаб қолишда улар гўё айнан шу ҳақда ўйлашмоқда. Бироқ бу ундай эмас! Фермерчилик кооперативлари амалдорларнинг нафрати объектига айланмоқда, амалдорлар уларни ёпяпти! Қанақасига? Нега? Чунки уларга пахта керак эмас, уларга деҳқонлар ва ер устидан ҳокимият керак. Ўз ихтиёри билан пахта етиштиришга журъат этган киши эса қонундан ташқари ҳисобланади!

Қорақалпоғистон Республикасининг Элликқалъа туманида 40 нафардан ортиқ фермер “Олтин Тола Бостон” кооперативига бирлашиб, 2022 йил февраль ойида Ўзбекистон Адлия вазирлигидан рўйхатдан ўтган. Фермерлар пахта хомашёсини маълум бир хусусий пахта-тўқимачилик кластерига сотишга мажбур бўлмаслик учун, ўз пахта хомашёсини сотиш шартларини кўпроқ назорат қилиш мақсадида кооператив тузишди.

“Олтин Тола Бостон” кооперативи давлат рўйхатидан ўтказилгач, маҳаллий ҳокимият вакиллари алоҳида фермерларга кооперативни тарк этишлари учун босим ўтказа бошлади. Фермерлардан бирининг сўзларига кўра, 2022 йил охирига келиб 44 нафар фермердан атиги 17 нафари кооператив аъзолигида қолган.

Кооператив фермерларнинг 2023 йилги пахта ҳосилини сотишга муваффақ бўлгач, унга нисбатан очиқроқ тазйиқ бошланди. 24 август куни туман ҳокими томонидан Элликқалъа тумани прокуратурасига кооператив фаолиятининг қонунийлигини баҳолаш талаби билан хат йўлланган. Шунингдек, туман ҳокимлиги томонидан Қорақалпоғистон Адлия вазирлиги ва Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалиги инспекциясига “Олтин Тола Бўстон” кооперативи пахта хомашёсини етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш билан қонуний шуғулланаётганлигини аниқлаш юзасидан сўров хатлари юборилган.

8 сентябрь куни Инспекция кооператив устидан судга ариза бериб, фаолиятини тўхтатишни талаб қилган. Инспекциянинг таъкидлашича, кластерлар фаолият юритаётган ҳудудларда фермерлик кооперативлари бўлиши мумкин эмас. 1 ноябрь куни хўжалик суди кооператив фаолиятини тўхтатиш тўғрисида қарор чиқарди. Суд кооперативларнинг кластерлар билан бир ҳудудда фаолият юритиши тақиқланганлигига рози бўлди. Аслида, қонунчиликда бундай нарса йўқ. Судимиз яна бир бор қонунлар унга тааллуқли эмаслигини ва у фақат «телефон ҳуқуқи»га бўйсунишини намойиш этди.

19 декабрь куни Нукус шаҳар суди фермерлар кооперативининг шикоятини кўриб чиқади. Умид қиламизки, амалдорларнинг навбатдаги ўзбошимчалигига йўл қўйилмайди.

“Ўзбекистонда фермерларнинг кооперативлар ташкил этиш ва фаолият юритиш ҳуқуқи миллий қонунчилик ҳамда халқаро меҳнат ва инсон ҳуқуқлари соҳасидаги қонунлари билан ҳимояланган, – дейди Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон форуми директори Умида Ниёзова. – Кооператив фаолиятига қўпол ва асоссиз аралашувни ҳеч қандай асослаб бўлмайди, уни ёпиш тўғрисидаги буйруқ бекор қилиниши керак».