Ўзбекистоннинг Афғонистон бўйича янги геосиёсати

АҚШ ва НАТО кучларининг Афғонистондан жадал олиб чиқиб кетилиши фонида узоқ вақт азоб чекаётган бу мамлакатда вазият тез ўзгариб бормоқда. Қўшма Штатлар Афғонистонда деярли йигирма йил давомида жанг қилди. 2001 йил 11 сентябрдаги терактлардан сўнг АҚШ Афғонистонда ўз олдида учта асосий вазифани қўйди. Биринчидан, Афғонистондаги Толибон ва Ал-Қоидани йўқ қилиш. Иккинчидан, дунёвий, демократик давлат ҳокимиятини шакллантиришга кўмаклашиш. Учинчидан, Афғонистоннинг янги давлатчилигини иложи борича Ғарбнинг геостратегик ва геосиёсий манфаатларига боғлаб қўйиш.

Бироқ, Толибон ҳаракатини ҳарбий йўл билан йўқ қилиш мумкин эмаслиги маълум бўлди. Бу ҳаракат Афғонистон қарама-қаршиликлари ва АҚШ бошчилигидаги НАТО коалитсия кучларининг хатоларидан озиқланиб, ўз ҳудудида чексиз равишда партизан урушини олиб боришга қодир эди. Деярли йигирма йил ўтгач, Қўшма Штатлар бирон бир мақсадига эриша олмаганлиги маълум бўлди. Расмий Кобулнинг пойтахт ташқарисидаги ҳокимияти етарлича шартли.

Ҳокимият коридорларида ва жамиятда ҳукм сураётган ижтимоий-психологик муҳит АҚШ кучлари якуний тарк этилгандан сўнг, толиблар мамлакатда тезда ҳокимиятни тиклаши мумкинлигини кўрсатади. Афғонистондаги янги расмий ҳукумат Толибоннинг қуролли босимига дош бермаслиги мумкин деган хавотирлар мавжуд.

Афғонистонда манфаатлари бор давлатларнинг дунёдаги раҳбарлари буни анча олдин англаб етишган, шунинг учун Афғонистон атрофидаги асосий ўйинчилар бир неча йилдан бери Толибон билан музокаралар олиб боришмоқда. Музокараларнинг мақсади, албатта, ҳар бир ўйинчи учун фарқ қилади. АҚШ, Россия Федерациясидан ташқари расмий Тошкент ҳам толиблар билан музокаралар олиб борди.

Яқинда Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов америкалик журналист билан суҳбат чоғида «Сиз толибларни террористик ташкилот деб биласизми?» деган саволига жавоб бераркан, «Менинг шахсий фикрим, йўқ!» деб айтди.  Расмий ва норасмий алоқалар, музокаралар ва Толибонни Ўзбекистонга таклиф қилиш борасида жамоатчиликнинг маълум қисмида кўплаб эътироз ва танқидлар мавжуд.

Жамоатчиликнинг Толибонга нисбатан хавотирлари асосли. Афғонистондаги этник озчиликларга, шу жумладан, 90-йилларнинг иккинчи ярмида ўзбекларга қарши толибларнинг жиддий жиноятлари, шунингдек, қўшни давлатлар ҳудудига қуролли аралашиш билан таҳдид қилишлари ҳали ҳам эсда қолмоқда. Шу боис, жамоатчиликнинг бир қисми «Расмий Тошкент ҳақиқатан ҳам толиблар хавфини эътиборсиз қолдирадими ва иқтисодий манфаатларни хавфсизликдан устун қўядими?»-деган ғазобнок саволни бермоқда.

Афғонистон атрофидаги вазиятни таҳлил қилиб, Ўзбекистон манфаатлари комплекси, шунингдек, Афғонистон ўзбекларининг манфаатларини инобатга олган ҳолда, расмий Тошкент Толибон, Афғонистон ва умуман минтақа томон ягона тўғри йўлни тутаётганга ўхшайди.

Биринчидан, толиблар ўзларининг ҳарбий ва сиёсий салоҳиятини  ва афғон муаммосини қурол кучи билан ҳал қилишнинг иложи йўқлигини намойиш этишди. Агар кимдир қуролли радикал гуруҳларнинг таҳдидларини ҳарбий йўл билан бартараф эта олса, бу СССР ва АҚШ бўлар эди. Иккаласи эса партизан урушида ютқаздилар ва бу мамлакатни тарк этишга мажбур бўлдилар.

Иккинчидан, Ўзбекистонда бегона ҳудудда бирон бир ҳарбий операция ўтказиш учун ҳеч қандай ресурсларҳам, истак ҳам йўқ. Бундай авантюра нафақат Ўзбекистоннинг ўзи, балки Афғонистон ўзбеклари учун ҳам ҳалокатли бўлади.

Учинчидан, Ўзбекистон мустақил давлат сифатида АҚШ ва Россия Федерациясидан фарқли Афғонистон бўйича ўз кун тартибига эга бўлиши керак. Ўзбекистон энг тинч Афғонистонни барпо этиш бўйича ўзгача қарашларини намойиш қилиши керак. Нафақат Марказий Осиёдаги, балки бутун постсовет ҳудудидаги энг йирик мусулмон жамиятига эга, ички ва ташқи сиёсати дунёвий давлат бўлган Ўзбекистон  Афғонистоннинг барча сиёсий кучлари томонидан исломнинг ўзига хослиги, бирдамлиги ва ҳамкорлигини чуқур ҳурмат қиладиган актёр сифатида кўриб чиқишлари керак.

Бундай қиёфани яратишдан мақсад Афғонистондаги сиёсий актёрлар Ўзбекистоннинг геосиёсий мустақиллигига алоҳида эътибор беришлари ва ҳурмат қилишлари ва қўшни давлатнинг геосиёсий мустақиллигини пасайтириши мумкин бўлган қадамларга йўл қўймасликлари керак.

Тўртинчидан, Ўзбекистон ва Толибон ўртасидаги дастлабки музокараларнинг вазифаси ушбу ҳаракатдан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон миллий манфаатлари учун юзага келиши мумкин бўлган хатарларни минималлаштиришдир. Дунё Афғонистонда толибларни кучайишига тайёрланмоқда. Нима учун Ўзбекистон Толибон билан гаплашмасин, чегаралар дахлсизлиги ва мамлакатлар ўртасида бошланган иқтисодий ва гуманитар лойиҳалар бўйича музокаралар олиб бормасин?

Албатта, сиз ҳар доим Толибонни танқид қилиш учун сабабларни топишингиз мумкин, аммо ҳис-туйғулар ва идеализмга асосланган ҳолда сиз вазиятни янада чуқурлаштириб юборасиз. Амалий ёндашув, рационализм, улар билан бевосита алоқада бўлишдан бошқа илож йўқлигини кўрсатиб бермоқда. Ҳатто кўпроқ – Ўзбекистон Афғонистоннинг этник ўзбеклари учун бўлгани каби мамлакатимиз манфаатлари учун мумкин бўлган сарф-харажатларни минималлаштириш учун Толибон билан ишончли ва доимий алоқада бўлиши керак.

Сўнгги йигирма йил ичида толиблар Афғонистонда ҳокимиятни сақлаб қолиш учун ўзларини жуда масъулиятли тутишлари, исломий меъёрларни ўрнатиш баҳонасида этник тозалашни амалга оширмасликлари ёки инсониятга қарши жиноятларнинг олдини олишлари, қўшни мамлакатларга таҳдид қилмаслиги кераклигини англаганликлари ҳақида кўплаб эксперт баҳолари мавжуд. Толибон ҳаракатининг асосий муаммоларидан бири бу ташкилот мафкуравий жиҳатдан етарлича бўлиниб кетганлиги, тизимли равишда ҳаракатнинг барча аъзоларини бошқариш учун етакчилар учун етарли даражада марказлаштирилмаганлигидир. Уруш йиллари давомида Толибон турли гуруҳларга ўта ажралиб кетди. Энди ҳаракат ичида қирғийлар ҳам, каптарлар ҳам бор.

Афтидан, Толибоннинг ҳокимият учун курашининг фонида кейинги йиллар Афғонистон учун жуда оғриқли бўлади. Бироқ, жаҳон ҳамжамиятида толиблар ҳаракатини куч масъулияти, афғон жамиятининг эҳтиёжлари орқали тинчлантириш ва барқарорлаштиришдан бошқа илож йўқ.

Зеро, ҳар қандай сиёсий кучни барқарорлаштиришнинг энг сўнгги, аммо ишончли усули бу унга куч ва масъулият юкини беришдир, бу орқали ҳатто энг радикал ва идеалистик кучлар ҳам, баъзан аста-секин, баъзан тезкор равишда ўзгариб туради.

Нима учун Абдулазиз Комилов Толибонни террорчи деб ҳисобламаслигини айтди? Агар Комилов Толибонни террорчи деб тан олган бўлса, унда Ўзбекистонни террорчилар билан музокараларда айблаш хавфи туғдиради ва бу ҳам Афғонистонда тобора кучайиб бораётган ушбу куч билан ишончли алоқаларни йўқотиш хавфини туғдиради. Шунингдек, Афғонистон президенти Ашраф Ғани ўзи толиблар билан музокара олиб бориш учун «террорчи» ёрлигидан воз кечиш кераклигини айтди. Қўшма Штатлар эса узоқ вақтдан бери Толибонни «террористик ташкилот» деб аташни тўхтатди. Демак, толиблар билан музокаралар олиб бораётган Ўзбекистон ҳукумати мамлакатнинг миллий манфаатларини дастуриламал қилиб олган.

Камолиддин Раббимов, сиёсатшунос, 

Anhor.uz учун махсус