Ўзбекистон молия тизимига нима бўлган? Иккинчи қисм

Иқтисодчи олим Абдулла Абдуқодиров таҳлилининг биринчи қисмида Ўзбекистон иқтисодиёти ва ижтимоий соҳаси – уй-жой қурилиши ва энергетика саноатида барқарор ўсиш ва мувозанатни таъминловчи омилларни нотўғри танлаш оқибатлари кўрсатиб берилганди. Шунингдек, муаллиф нотўғри қарорлар қаторида монополистларни самарасиз қўллаб-қувватлаш, рақобатни йўқ қилиш ва давлат харажатларининг етарли даражада ўсмаслиги ҳамда Ўзбекистоннинг солиқлар соҳасидаги фискал сиёсатидаги камчиликларни ҳам санаб ўтганди. Муаллиф Ўзбекистон иқтисодиёти ва ижтимоий соҳасидаги номутаносиблик сабабларини таҳлил қилишда давом этади.

Ҳақиқий бюджет консолидациясига эришилмади

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги таркибида Ғазначилик ташкил этилганига (2004 й.) кўп йиллар бўлди. Ўзбекистон Республикаси Ғазначилигини ташкил этиш ғояси муаллифларидан бири сифатида масъулият билан айтишим мумкинки, ўша пайтда ҳам, ундан кейин ҳам Ўзбекистон Ғазначилигига давлат бюджетининг ижроси учун масъул бўлган асосий молия органи ваколатлари берилмаган . Молия вазирлиги “ҳокимиятни бўлишишни” истамади ва шунинг учун Ғазначиликнинг роли бир вақтлар Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг барча филиаллари ҳисобланган давлат бюджетининг касса ижросига туширилди. Ғазначилик ташкил этилган барча мамлакатларда (Россия Федерацияси ва Россия моделини қабул қилган МДҲнинг баъзи мамлакатлари бундан мустасно) у давлат бюджетининг консолидацияланган яъни Ғазначиликнинг ягона ҳисобварағи кўринишидаги шаклида қатъий бажарилиши учун жавобгардир,, бунда қуйи ҳудудий бюджет ҳисобварақлари юқори даражадаги ҳисобварақларга тўлиқ бўйсунади. Бу бюджет ижросини тармоқлар бўйича  ёки бошқача тақсимлашга йўл қўймайди – ажратилган маблағларнинг бюджет қоидаларига ва бюджет ижроси тўғрисидаги йиллик қонунга мувофиқ қатъий сарфланишини таъминлайди.

Ғазначилик Молия вазирлигига ёки бошқа горизонтал вазирлик ва идораларга бўйсунмайди, балки ўз фаолиятини тегишли йил бюджети тўғрисидаги қонун доирасида ва турли вазирликлар ва вазирликлар томонидан амалга оширилаётган дастурларга ажратиладиган маблағларни батафсил тақсимлаш доирасида қатъий равишда амалга оширади. Ғазначилик фаолиятига ҳеч ким аралашишга ҳақли эмас ва ассигнацияларни ажратиш  факти молия бозорининг барча иштирокчилари томонидан тўлов кафолати сифатида (номинал қиймати бўйича тўлиқ ликвидли таъминот тури сифатида) тан олинади. Кўпгина мамлакатларда Ғазначилик ҳисобварақлари бўйича режалаштирилган харажатлар хатига кўра, улар хўжалик юритувчи субъектларга кредит берадилар, чунки улар товар ва хизматлар етказиб берувчи шартнома шартларини бажарган ҳолда, етказиб берганлик учун тўловни олиш кафолатланганлигига аминлар. Афсуски, Ўзбекистон ҳақида буни айтиш мумкин эмас.

Биринчидан, бюджет ижроси бўйича Ўзбекистон Ғазначилиги юқори ликвидли ғазначилик векселларини қарзга олиш ва муомалага чиқариш, вақтинчалик нақд пул танқислигини доимий равишда қоплаш воситаларига эга бўлиш ҳуқуқига эга эмас.

Иккинчидан, турли ҳолатлар туфайли харажатларни молиялаштиришнинг белгиланган тартибини бузишдан манфаатдор бўлган Молия вазиридан тортиб, маҳаллий ҳокимларгача бўлган ғазначилик фаолиятига кўп ҳолларда аралашилади. Шу билан бирга, Жиноят кодексининг хизмат  мансаб ваколатларини суиистеъмол қилиш тўғрисидаги моддасини истисно этганда, бундай аралашиш учун жазо йўқ.

Учинчидан, Ғазначилик давлат бюджети тақчиллигини шакллантириш ва тўлаш учун жавобгар эмас. Ажабланарлиси, Ўзбекистонда бунга ҳеч ким жавобгар эмас.

Бундай шароитда бетартиблик юзага келади: амалда ҳар бир вазирлик ва идора Бюджет кодексига зид равишда унинг таъсир доираси бўлган бюджетдан ташқари жамғармани ташкил этишга, халқ учун бюджетни шакллантириш ва тақсимлаш учун демократик институтларни четлаб ўтган ҳолда, ўз амбицияларини рўёбга чиқаришга, бошланғич тузилмалар билан феодал муносабатларини ўрнатишга ҳаракат қилади.

Бу давлат мақсадли жамғармалари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармаларининг 30 дан ортиқ турлари мавжудлигини, уларнинг сони йил сайин ортиб бораётганини белгилайди. Ушбу маблағларнинг ҳисоблари Ғазначилик назорати остида эмас ва оддий молиявий назоратни четлаб ўтиб, ташкилот раҳбарининг бир сўзи билан фаоллаштирилиши мумкин. Бу давлат молиявий интизом тугайдиган чегарадир.

Молия вазирлигининг «жамоатчилик патири»ни хоҳлаганча қисмларга бўлишга розилиги ҳайратланарлики, шу билан бирга у, миллий иқтисодиётнинг ривожланиши ёки минтақавий иқтисодиёт ривожланишининг ўзгарган омилларидан келиб чиқиб,  молиявий оқимларни мослашувчан тартибга солиш, пулни вертикал ва горизонтал равишда, устуворликлар асосида қайта тақсимлаш учун ўз имкониятларини йўқотади.

Бу Консолидацияланган бюджетнинг фақат қоғозда мавжудлигини кўрсатади. Жамият, экспертлар бюджетдан ташқари бир жамғармадан бошқасига, масалан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг маблағлари орасида қайта тақсимланиши мисолларини билмайди. Бюджетдан ташқари жамғармалар маблағларини давлат бюджетига қайта тақсимлаш йўли билан вақтинчалик нақд бўшлиқни қоплаш учун маблағлардан фойдаланиш мисоллари ҳам йўқ.

Амалда, Молия вазирлигининг ушбу маблағлар устидан бутун назорати тегишли вазирликларнинг молия бўлимларидан ҳар ойда ҳисоботларни йиғиш ва ушбу маблағлар маблағларини бошқарувчи шахсларнинг сўзларидан келиб чиқиб, уларнинг ижроси юзасидан раҳбариятга ҳисобот беришдан иборат.

Ўзбекистон молия тизимини барпо этиш даврида бизда бюджет маблағларини матрицали дастурлар асосида режалаштиришнинг самарали тизими ишлаб чиқилмаган, бунда давлат вазифаларини амалга ошириш бир қатор вазирлик ва идоралар, шунингдек, хусусий тузилмаларнинг молиявий фаолиятини мувофиқлаштиришни талаб қилади. Фуқаролар бунга 2020-йилги пандемия даврида Инқирозга қарши курашиш жамғармасини шакллантириш ва улардан фойдаланиш, шунингдек, кам таъминланган ва ёлғиз фуқароларга ёрдам кўрсатишга аҳолини сафарбар этиш мисолида амин бўлди.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ҳозирги шароитда Молия вазирлиги давлат маблағларини бир ғазна ҳисобварағига тўғридан-тўғри жамлаш ва улардан фойдаланишни назорат қилиш имкониятига эга эмас.

Ажратилган маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини назорат қилишнинг самарали механизмининг йўқлиги

Бюджет кодексининг 171-моддасига мувофиқ “Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва унинг ваколатли қуйи органлари давлат молиявий назорати органлари ҳисобланади. Давлат буджети даромадлари ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари бўйича давлат молиявий назорати берилган ваколатлар доирасида давлат солиқ хизмати органлари томонидан амалга оширилади. Бошқача айтганда, қонунчиликда вазирлик ва идораларнинг бюджетдан ташқари маблағлари устидан назоратни таъминловчи нормалар мавжуд эмас.

Олдинроқ молиявий сиёсатни, солиқ-бюджет стратегиясини белгилаш (Бюджет кодексининг 90-моддаси), давлат бюджети ижросини таъминлаш ва давлат маблағларининг тўғри сарфланиши устидан назоратни амалга ошириш принципиал учта вазифа ва уларни вазирлик томонидан амалга ошириш давлат миқёсида манфаатлар тўқнашувига сабаб бўлиши таъкидланган эди.

Молия вазирлиги давлат томонидан иқтисодиётни ривожлантиришни рағбатлантиришнинг устувор йўналишларини ҳисобга олмасдан, фискал стратегияга риоя қилмасдан тузилган бюджет учун ўзини танқид қила олмайди ва жазолай олмайди, бундан ташқари, ўз ходимларини кенг маънода бюджет интизомига риоя қилмаганлик учун, бюджетдан ажратилган маблағларни нотўғри ишлатганликлари учун жиловлай олмайди.

Молия вазирлиги таркибидан қуйидагиларни ажратиш вақти келди:

1. Ўзбекистон Республикаси Ғазначилигини,  қабул қилинган давлат бюджетининг ижроси ҳамда бюджетдан ташқари жамғармалар ва мақсадли давлат жамғармаларининг молиявий ресурсларини назорат қилиш учун масъул бўлган мустақил орган сифатида;
2. давлат молиявий назорати органларини,  бевосита мамлакат парламентига бўйсунадиган алоҳида Молиявий назорат бошқармаси шаклида.

Молия вазирлиги келгуси 3-5 йилга мўлжалланган молиявий ва солиқ-бюджет сиёсати масалаларига, иқтисодий ўсишнинг реал омилларини шакллантиришга ва тармоқлараро молиявий мувозанатни тартибга солишга кўпроқ эътибор қаратиши, Марказий банк пул массасини иқтисодиётнинг реал эҳтиёжларига зид равишда сезиларли даражада қисқартиришига қарши посанги сифатида туриши зарур. У, аллақачон қабул қилинган бюджетни таъминлаш бўйича эскича иш билан эмас, балки, истисносиз, кўпроқ молиявий сиёсат ва молиявий интизомга риоя қилиш билан шуғулланиши керак. Биринчиси билан мамлакат Ғазначилиги мустақил шуғуллангани маъқул.

Абдулла Абдуқодиров, молиявий-иқтисодий эксперт