Ўзбекистонда тамаки маҳсулотлари билан ноқонуний савдонинг кескин ўсиши: нега бу яхши эмас ва нима қилиш мумкин?

Ўзбекистон сигарета бозорида нимадир бўляпти. Бирданига икки томондан муаммолар ортиб бораётгани ҳақида сигнал олдим, деб ёзади Юлий Юсупов.

Молия вазирлигининг эълон қилинган маълумотларидан маълум бўлишича,2022 йилнинг биринчи ярмида тамаки маҳсулотларидан акциз солиқлари тушумлари 2021 йилнинг биринчи ярмига нисбатан 910,7 миллиард сўмдан 909,7 миллиард сўмгача камайган. Унчалик катта сумма эмасга ўхшаб туюлади… Лекин, аслида, бу даромадлар тамаки маҳсулотлари нархининг кўтарилиши ва акциз солиғи ставкасининг ошиши туфайли ошиши керак эди:

– 2021 йил январь ойида маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун акциз солигғи 1000 донадан 163 500 сўм + завод нархидан 9 фоизни, февраль-июнь ойларида 1000 донадан 172 000 сўм + завод нархидан 10 фоизини;

– ва 2022 йилнинг январ-май ойларида – 1000 донадан 185 000 сўм + завод нархининг 10 фоизини, 1 июндан – 1 000 донадан 203 500 сўм + завод нархининг 10 фоизини ташкил этди.

Аммо улар, кутилганидан фарқли ўлароқ, кўпаймади, балки камайиб кетди…

Шу билан бирга,Ўзбекистондаги энг йирик тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиси бўлган UZBAT сотув ҳажми сезиларли даражада камайганидан шикоят қила бошлади,бу эса компаниянинг молиявий кўрсаткичларига ва бюджетга солиқ чегирмаларига салбий таъсир кўрсатмоқда.

Хўш, тамаки маҳсулотларини сотиш билан нималар содир бўлди?

Балки ўзбекистонликлар камроқ чека бошлагандир? Шундай бўлишини хоҳлардик, лекин бу даргумон…

Сарлавҳада берилган саволга жавоб мустақил тадқиқотлар натижалари билан берилган. Афсуски, ўзбекистонликлар камроқ чекишни бошламади, лекин сўнгги икки йил ичида мамлакатда ноқонуний тамаки маҳсулотлари айланмаси  2015-2018 йилларда табиий кўрсаткичда тахминан 2 фоиздан 2022 йилда 14-16% гача кескин ошди  (1-расмга қаранг). Бюджет даромадларининг камайиши ва маҳаллий сигарет ишлаб чиқарувчиларнинг даромадларининг қисқариши шу сабабдли юз берди.

1-расм. Ўзбекистон Республикасида сигаретанинг қонуний ва ноқонуний айланмаси нисбати, табиий сотиш ҳажмига нисбатан фоизда, 2013-2022 йиллар

Манбалар: “Nielsen” ва “Kantar”халқаро консалтинг компаниялари томонидан ўтказилган Ўзбекистон тамаки маҳсулотлари бозорини ўрганиш бўйича ҳисоботлар.

Ўрганишлар шуни кўрсатдики, ноқонуний сотишнинг энг катта улуши Фарғона водийси ҳудудларига тўғри келади (2-расмга қаранг). Мамлакат ҳудудлари Фарғона водийсидан қанчалик узоқда жойлашган бўлса, контрабанданинг ўртача улуши шунчалик паст бўлади. Бундай ҳолат ноқонуний сотилган маҳсулотларнинг деярли барчаси Қирғизистон ва озроқ даражада Тожикистон билан чегарадан олиб ўтиладиган контрабанда эканлиги билан изоҳланади. Шунга кўра, контрабанда сигареталар водийда қулайроқ ва арзонроқ (уларни бошқа ҳудудларга ташиш қўшимча хавф туғдиради ва транспорт харажатларини оширади).

2-расм. Ўзбекистон Республикаси ҳудудлари гуруҳлари бўйича сигаретанинг ноқонуний савдосининг улуши, табиий сотиш ҳажмига нисбатан фоизларда, 2022 йил июль

Манба: Kantar компанияси томонидан 2022 йил июль ойидаги сўровнома асосида тайёрланган Ўзбекистондаги ноқонуний савдо мониторинги ҳисоботлари.

Нега ноқонуний сигарета савдосининг ўсиши ёмон ҳисобланади?

Мамлакатда тамаки маҳсулотларининг ноқонуний айланишининг кескин ортиб бораётгани қатор салбий оқибатларга олиб келмоқда.

1. Контрабанда маҳсулотлар маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни бозордан чиқариб юборади.

Натижада Ўзбекистонда расмий тамаки ишлаб чиқарувчиларнинг сотуви пасаймоқда, бу эса қуйидаги салбий таъсир кўрсатиши мумкин:

– тамаки саноати ва тамаки етиштиришда бандлик даражаси ва бу соҳада ишловчиларга тўланадиган иш ҳақи миқдорига;

– тамаки ишлаб чиқарувчиларнинг ишлаб чиқариш қувватларини юклаш ва бу маҳсулот бирлиги таннархининг ошиши билан боғлиқ (катта ҳажмдаги ишлаб чиқариш туфайли маҳсулот бирлигига харажатларни камайтиришга имкон беради миқёс самараси деб аталадиган нарсалар ёмонроқ қўлланилади ) ва шунга мос равишда унинг рақобатбардошлигининг янада пасайишига;

– инвестициялар оқимининг қисқаришига ёки ҳатто чиқиб кетишига олиб келиши мумкин бўлган соҳанинг инвестицион жозибадорлигига.

1. Бозордан чиқариб юборилган қонуний маҳсулотларни сотишдан давлат бюджетига катта маблағ тушмайди.

Акциз ва ҚҚС қонуний равишда сотиладиган сигареталар қийматининг камида 50 фоизини ташкил қилади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 2021 йилда сигарет бозорининг йиллик ҳажми 10,6 миллиард донани ташкил этди. Агар сигаретанинг 15 фоизи ноқонуний равишда сотилгани ва бир қути сигаретанинг ўртача чакана нархи 13 минг сўмни ташкил этганидан келиб чиқадиган бўлсак, бугунги кунда фақат акциз ва ҚҚС бўйича бюджетга тўғридан-тўғри йўқотишлар йилига 517 миллиард сўмни ёки2022 йил учун давлат бюджетига режалаштирилган тушумларнинг 0,26 фоизини ташкил этади. Аммо тамаки компанияларининг бошқа солиқлари ҳали ҳам мавжуд: иш ҳақи, фойда ва бошқалар, улар ҳам сотувлар пасайиши туфайли камаймоқда. Бошқача айтганда, реал бюджет йўқотишлари бундан ҳам кўп.

Ва агар ноқонуний маҳсулотлар улушининг кўпайиши тенденцияси давом этса, бюджет йўқотишлари ўсишда давом этади.

1. Паст сифатли ноқонуний тамаки маҳсулотларини истеъмол қилиш натижасида истеъмолчилар саломатлиги учун хавф ортиб бормоқда.

Тамаки маҳсулотларининг ўзига хослигидан келиб чиқиб, ишлаб чиқаришда фойдаланилаётган хомашё ва материаллар, ўрнатилган асбоб-ускуналар, технологик жараёнлар, маҳсулот сифати устидан давлат томонидан қаттиқ назорат ўрнатилади. Бунга қадоқдаги маҳсулот ҳақидаги маълумотларнинг (никотин ва смола даражаси тўғрисида) ишларнинг ҳақиқий ҳолатига мувофиқлигини назорат қилиш киради. Ноқонуний сигарета истеъмолчиси номаълум хомашё ва материаллардан номаълум ишлаб чиқарувчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиб олади. Қоида тариқасида эса, бундай сигаретларда қатрон ва никотин миқдори пакетларда кўрсатилган рақамлардан бир неча баравар юқори бўлади. Ўзбекистон истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш агентлиги томонидан ўтказилган ноқонуний сигареталар сифатини текшириш тамаки тутунидаги инсон ҳаёти учун хавфли моддалар меъёрдан бир неча баравар кўп эканлигини кўрсатди.

1. Контрабанда ва қора бозор жиноий иқтисодиёт ва коррупциянинг энг муҳим сабаблари ва ўсиш омиллари ҳисобланади,чунки улар кўпинча уюшган жиноий гуруҳлар томонидан давлат мансабдор шахсларининг ҳомийлигида ёки яширин розилиги билан амалга оширилади.

Ноқонуний сигарет савдосининг ўсишининг сабаблари

Маълумотлар таҳлили, экспертлар ва сектор иштирокчиларининг баҳолашлари сўнгги икки йил ичида сигаретанинг ноқонуний айланишининг ўсишининг қуйидаги сабабларини кўрсатмоқда.

1. Сигаретага юқори акциз солиғи ставкаси.

Айни пайтда сигареталарга акциз ставкаси 1000 дона учун 203 500 сўмни (махсус акциз) + сигаретанинг завод нархининг 10 фоизини (адвалор акциз таркиби) ташкил этади. Бундан ташқари, адвалорли таркиб 2017 йилда қўшилган.

Акциз ва ҚҚС сигаретанинг чакана нархининг 50-60 фоизини ташкил қилади. Ноқонуний маҳсулотлар ушбу солиқларни тўлашдан «озод қилинган»лиги сабабли, улар қонуний ҳамкасбларига қараганда анча арзон нархларда сотилади.

Шу билан бирга, шуни ҳисобга олиш керакки, сигарета харидорларининг аллақачон паст бўлган тўлов қобилияти даражаси сўнгги йилларда аҳоли даромадларига салбий таъсир кўрсатган глобал воқеалар яъни коронавирус эпидемияси, Украинадаги уруш, ва энергия ва озиқ-овқат учун жаҳон нархларининг кўтарилиши туфайли пасайган.

Ноқонуний маҳсулотларнинг паст улгуржи нархи ҳам уларни юқори маржа ва юқори айланмага эга бўлган чакана сотувчилар учун янада жозибадор қилади.

Шунга кўра, барча солиқларни тўлайдиган қонуний ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотлари контрабанда ва сигаретларнинг қора бозор савдоси билан рақобатлашиши қийин.

1. Ўзбекистон ҳудуди орқали олиб ўтиладиган транзит сигареталар учун депозит (акциз суммаси) қўйиш қоидаси бекор қилинди.

Ўзбекистон ҳудуди орқали олиб ўтиладиган транзит сигареталар учун депозит (акциз суммаси) тўлаш қоидаси 2018-йилда бекор қилинди. Ушбу талабнинг йўқлиги амалиётдан кўриниб турибдики, контрабандачиларга ноқонуний сигаретларни гўёки транзит учун олиб кириш ва бу транзитни турли баҳоналар билан тўхтатиш имконини беради. Эксперт ҳисоб-китобларига кўра, бундай «узилган транзит» мамлакатга сигарет контрабандасининг қарийб 40 фоизини таъминлайди. Шу билан бирга, сигаретанинг транзити ҳам ўсиб бормоқда. Агар 2020 йилда Ўзбекистон Республикаси Божхона қўмитаси маълумотларига кўра, республикамиздан 151 партия, 2021 йилда 216 партия, жорий йилнинг 5 ойида эса 218 партия тамаки маҳсулотлари олиб ўтилган.

1. Қўшни давлатларнинг божхона ва чегара хизматлари ўртасида контрабанда хусусияти аниқ бўлган сигаретларни жойлаштириш, транзитини тақиқлаш имконини берувчи келишувларнинг йўқлиги “узилган транзит” ҳолатини янада оғирлаштирмоқда.

Бундай келишувларсиз транзитда сигареталарда акциз маркалари, чекиш хавфи тўғрисидаги огоҳлантиришлар ёки белгиланган давлат қонунчилигининг бошқа талаблари мавжуд эмаслигини аниқлаган божхона ёки чегарачилар бундай маҳсулотларнинг ўтишини тақиқлаш ёки тўхтатиш ҳуқуқига ва ваколатига эга эмаслар.

1. Контрабанда ва қора бозор айланмасига қарши етарлича самарали кураш олиб борилмаяпти.

Бу контрабанданинг олдини олиш, мамлакат ичида ноқонуний товарларни ташиш, ноқонуний маҳсулотларни сотиш билан боғлиқ маъмурий чораларга, шунингдек, таълим ва тарғиботни ўз ичига олган халқ таълими тадбирларига, контрафакт маҳсулотларни оммавий равишда йўқ қилишга ва бошқаларга тааллуқлидир.

Бундан ташқари, халқаро тажриба шуни кўрсатадики, агар давлат ўз мамлакати ҳудудига акцизсиз сигареталар олиб кириш ва сотишнинг олдини олиш бўйича фаол маъмурий ва иқтисодий чоралар кўрмаса, бу салбий ҳодиса вирусли, жадал тарқалиш тенденциясига эга. Унинг кўлами қанчалик катта бўлса эса, уни йўқ қилиш шунчалик қийин бўлади.

Нима қилиш мумкин?

Эксперт баҳолари мавжуд вазиятдан чиқишнинг қуйидаги йўлларини кўрсатади.

1. Сигаретага акциз солиғининг адвалорли таркибини рад этиш, 2017 йилгача бўлган солиқ тўлаш формуласига қайтиш.

Яъни, фақат аниқ (қаттиқ) солиқ – 1000 та сигарет учун қатъий белгиланган миқдорни қолдириш таклиф этилади. Ушбу чора ноқонуний маҳсулотларни бозордан сиқиб чиқаришга ёрдам беради, чунки адвалорли таркиб қонуний ишлаб чиқарувчиларга солиқ юкини сезиларли даражада оширади ва уларнинг рақобатбардошлигини пасайтиради.

Бундан ташқари, акцизнинг адвалорли таркиби:

– солиқ маъмуриятчилигини мураккаблаштиради, бу ҳам солиқ тўловчилар, ҳам солиқ органларининг харажатларини оширади;

– акцизнинг ижтимоий функтсиясига мос келмайди, чунки у қиммат, сифатли (ва соғлиқ учун камроқ зарарли) ва арзон (кўпроқ зарарлироқ) сигареталар ўртасидаги таннархдаги фарқни оширади.

1. Ўзбекистон ҳудуди орқали олиб ўтиладиган транзит сигареталар ва бошқа тамаки маҳсулотлари учун юк ортилган транспорт воситаси республикадан чиқиб кетганда уни қайтариш билан депозит қўйиш (акциз солиғи миқдорига тенг) қоидасини тиклаш.
2. Қўшни давлатларнинг божхона ва чегара хизматлари билан (биринчи навбатда Қирғизистон ва Тожикистон билан) контрабанда характери аниқ бўлган сигареталар (борадиган мамлакат қонунчилигининг акциз маркалари, чекиш хавфи тўғрисида огоҳлантиришлари ёки бошқа талаблари бўлмаган) транзитини тақиқлашга рухсат берувчи шартномалар тузиш. Шунингдек, қўшни давлатларнинг божхона хизматлари ёки ҳукуматлари томонидан сигареталар транзити бўйича ягона қоидалар ва талабларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш мақсадга мувофиқдир.
3. Контрабанда ва қора бозор айланмасига қарши курашиш чора-тадбирларини қабул қилиш ва амалга ошириш.

Қўшни давлатлар билан чегараларда назоратни кучайтириш, қўшни давлатларнинг тегишли хизматлари билан ўзаро ҳамкорлик ва профилактика тадбирларини мувофиқлаштиришни такомиллаштириш, масъул ходимлар ўртасида маърифий дастурлар ўтказиш, кўрилган чора-тадбирлар ва эришилган натижаларни оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар талаб этилади.

Ноқонуний савдога қарши курашишнинг асосий йўналиши мамлакатда ноқонуний сигареталар етказиб бериш занжирларини йўқ қилиш бўлиши керак. Бунинг учун чегараларда, улгуржи савдо объектлари ва омборларда, ташкиллаштирилган ва стихияли чакана савдо жойларида тизимли назорат тадбирларини амалга ошириш зарур. Назорат тадбирларининг мунтазамлиги, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ҳаракатларини мувофиқлаштириш, ҳуқуқбузарларга нисбатан жавобгарлик чораларини қўллашнинг муқаррарлиги ноқонуний фаолиятга қизиқишни камайтириши лозим.

Юлий Юсупов