30 йиллик ҳамкорлик – бу чегара эмас: Ўзбекистон ва ЕИнинг барқарор ривожланиш соҳасида ҳамкорликда амалга оширган лойиҳаларининг истиқболлари

18 май куни Тошкент ботаника боғида “Европа Иттифоқи: ҳамкорликнинг 30 йиллиги” фестивали бўлиб ўтди. Давр жуда кўламли, фестиваль экспозициясидан кўриниб турибдики, ҳамкорлик кенг қамровли, чуқур ва ишончли.

Кўргазмада Ўзбекистонда Европа Иттифоқи томонидан молиялаштирилган 50 дан ортиқ лойиҳалар намойиш этилди. Улар хилма-хил бўлиб, турли соҳаларни қамраб олган ҳамда энг юқори бўғинлардан тортиб, то қуйи тармоқлар – кичик ва ўрта бизнес, таълим муассасалари ва алоҳида уй хўжаликларигача бўлган турли даражадаги ишларни ўз ичига олган.

Фестивалда тақдим этилган лойиҳаларнинг аксарияти экологик муаммолар, барқарор ривожланиш ва иқлим ўзгаришига мослашиш билан боғлиқ бўлди.

Қамровнинг тўлиқлигиша даъво қилмаган ҳолда, уларнинг танлама обзорини беришга ҳаракат қиламиз.

Экспозицияни “Ўзбекистон Республикасидаги Янгиобод ва Чоркесар-2 уран мероси объектларининг рекультивацияси” лойиҳасига бағишланган стенд очди (бажарилиш муддати 2021–2025 йиллар). Ўзбекистон Республикаси Табиий ресурслар вазирлиги ва ЕТТБ билан ҳамкорликда амалга оширилаётган мазкур лойиҳа шахталар ва чуқурликларни изоляциялаш, потенциал объектлар ва шахталардан келадиган ер ости сувларини дренажлаш, биноларни демонтаж қилиш, кейинчалик қазиш ва радиоактив моддаларни махсус жойларда утилизация қилишни назарда тутади.

Европа Иттифоқининг “Марказий Осиёда барқарор энергия алоқалари” (SECCA) (2022-2026) лойиҳаси энг камидан бошланади – қайта тикланадиган энергия манбалари ёрдамида алоҳида уй хўжаликларининг энергия мустақиллигини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш, кейин уларни электр тармоғига улаш ва Марказий Осиё мамлакатлари энергетика тизимларини умумий тармоққа бирлаштиришни талаб қилиши мумкин бўлган  мувозанатлаш ишлари. Уни яратишнинг умумий фойдалари жуда хилма-хил бўлиши мумкин, масалан, бунинг учун энг яхши шароитлар мавжуд бўлган жойда қурилган муқобил энергия сақлаш қурилмаларини биргаликда ишлатиш – сув етарли бўлган мамлакатларда гидроаккумуляцияловчи электр станциялари.

Худди шу тамойилни – кичик қадамлар орқали кенг кўламли ўзгаришларга йўл очиш – Ўзбекистонда озиқ-овқат маҳсулотларининг 98 фоизини ишлаб чиқарадиган ўрта, кичик ва микро бизнесга энергия аудитини ва энергия самарадорлигини ошириш бўйича конкрет ечимларни (компрессорлар, музлатгичлар, музқаймоқ ишлаб чиқариш ускуналари ва бошқаларда носозликларни тузатиш ва энергия сарфини камайтириш) таклиф этувчи REAP лойиҳасида ҳам кўриш мумкин.

Ўзбекистоннинг ўқувчи ёшлари – бўлажак олимлар, муҳандислар ва технологлар – озиқ-овқат кимёси, молекуляр гастрономия ва озиқ-овқат таҳлили (умумий йўналиш – food science) бўйича таълим тадбирларига (лагерларга) ихтисослашган ECAMPUS (2021–2015) таълим лойиҳасининг мақсадли аудиторияси ҳисобланади. Унинг географик қамрови катта: семинарлар ўтказиладиган жойлар нафақат Тошкент яқинидаги дам олиш масканлари, балки вилоятлар (Бухоро, Андижон, Урганч ва бошқалар), шунингдек, индивидуал ўқув дастурларининг мавзулари ҳам хилма-хил, масалан, маҳсулотларни Д витаминли микрокапсулалар билан бойитиш, беқарор уланишларни ёруғлик ва ҳаво таъсиридан ҳимоя қилади. Лойиҳа доирасидаги тадқиқотнинг яна бир йўналиши озиқ-овқат ишлаб чиқаришда фаолият юритаётган технологлар билан ҳамкорлик қилиш, бу борада юзага келаётган амалий муаммоларни ўрганиш ва уларнинг илмий ечимларини излашдан иборат.

Барқарор ривожланиш соҳасидаги кенг кўламли таълим хизматлари ва ташаббуслари Тошкент давлат иқтисодиёт университети қошидаги Эразмус маркази томонидан ҳам таклиф этилади: ESG асосида молиявий қарорлар қабул қилиш бўйича тренингдан тортиб, мактаблар учун яшил технологиялар соҳасида барқарорлик курсларини ишлаб чиқиш ва малака оширишгача.

Баъзи қўшма лойиҳалар натижаларини кўриш, ушлаб кўриш ёки, ҳатто, татиб кўриш ҳам  мумкин эди. Сўз EU AGRIN лойиҳаси доирасида инновацион гуруҳлар томонидан ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳақида бормоқда, унинг вазифаси агро-озиқ-овқат соҳасида яшил иқтисодиётга ўтишни қўллаб-қувватлашдан иборат.

Кўргазмага ташриф буюрганлар ғўзанинг сувни тежайдиган, эртапишар ва серҳосил навларини ўз кўзлари билан кўришлари, хандон писта етиштиришнинг янги технологияси билан танишишлари, ҳатто Қашқадарё вилоятида етиштириладиган қаттиқ буғдойнинг махсус навларидан тайёрланган нон маҳсулотлари билан танишишлари мумкин эди.

FAO нинг янги “Хавфли кимёвий моддаларни оқилона бошқариш соҳасида техник ёрдам” лойиҳаси (2023–2027) ижобий ўзгаришларга алоҳида умидларни уйғотади. Унинг мақсади ҳозирги вақтда деҳқончиликда ҳаддан ташқари ва ўйламасдан қўлланиладиган пестицидлардан фойдаланишни камайтиришдан иборат, чунки кўпинча баъзи фермерлар тўғри дозани билишмайди.

Лойиҳа муаллифлари энг хавфли пестицидларга муқобил излаш, улардан фойдаланиш устидан давлат назоратини яхшилаш ва кучайтириш, фермерлар учун шу мавзуда жойларда мактаблар ташкил этиш, қишлоқ хўжалигининг илғор усулларини ўрганишни университет дастурларига киритишга ҳаракат қилиш ниятида. Лойиҳа муваффақиятли амалга ошиши ва тегишли соҳаларда ижобий ўзгаришларга олиб келиши, масалан, кимёвий ўғитлардан фойдаланишга таъсир қилиши, ҳозирда мутахассисларни пестицидларни суиистеъмол қилишдан кам хавотирга солмаслигига умид қилинмоқда.

Биргаликда Ўзбекистон ва Европа Иттифоқининг барқарор ривожланиш соҳасидаги қўшма лойиҳалари Ўзбекистонни модернизация қилинаётган, энг илғор жаҳон техник ютуқларини намуна сифатида оладиган давлат сифатида тасаввур қилиш ва нафақат Ўзбекистонда, балки бутун Марказий Осиё минтақасида мавжуд ижобий тенденцияларни сақлаб қолган ҳолда, бу ҳамкорлик келажакда қандай ривожланиши истиқболларини башорат қилиш имконини беради.

Юсуф Ибрагимов