Қачон Ўзбекистон фуқаролари гўшт ейиш имкониятига эга бўлишади?

Ўзбекистонда гўшт нархи МДҲ  мамлакатлари орасида юқори, Марказий Осиё давлатлари орасида эса энг юқори ҳисобланади. Бу фуқаролар даромадларининг нисбатан паст даражаси билан бир қаторда, республика аҳолисининг катта қисмига нисбатан унинг истеъмолини оилавий бюджет учун чидаб бўлмас ҳолга келтиради. Афсуски, Ўзбекистонда бундай статистик маълумотлар юритилмайди, бироқ, шахсий кузатишлар ва одамлар билан суҳбатларга кўра шуни айтишим мумкинки, кўпчилик оилалар гўшт маҳсулотларини жуда кам истеъмол қиладилар.

Ўзбекистон Прогнозлаш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти (ПМТИ) томонидан 2021-йилда ўтказилган мониторинг натижаларига кўра, Тошкент шаҳридаги супермаркетларда гўштнинг минимал нархлари нафақат Марказий Осиё давлатлари пойтахтлари, балки Москвага нисбатан ҳам юқори. Киев ва Минскда гўшт таннархи Ўзбекистон пойтахтига қараганда 1,5 баробар арзон. Шу билан бирга, дунёнинг энг қиммат шаҳарларидан бири – Парижда маҳаллий чакана сотувчилардан энг арзон гўшт нархи Ўзбекистон пойтахтига нисбатан атиги 29 фоизга қимматроқки, Франция пойтахти аҳолисининг даромад даражасини Тошкент аҳолисининг катта қисми даромадлари даражаси билан солиштириш асло мумкин эмас.

МДҲ давлатлари ва Европа пойтахтларидаги супермаркетларда мол гўштининг нархи 1 кг учун АҚШ долларида. Ўзбекистон ПМТИ маълумотлари

Гўшт болаларнинг рационал овқатланиши учун зарурдир

Мутахассисларнинг фикрича, гўштни этарли даражада истеъмол қилиш инсоннинг ҳам жисмоний, ҳам руҳий саломатлигини сақлаш учун жуда муҳимдир. Аммо ёш авлод, айниқса болаларнинг, уни истеъмол қилишига алоҳида эҳтиёж бор. Гўшт нафақат уларнинг ўсиши учун муҳим таркибий қисм бўлган протеин (оқсил) нинг юқори миқдорини, балки психомотор ва интеллектуал ривожланиш учун жуда муҳим бўлган осон ҳазм бўладиган минераллар ва витаминларни ҳам ўз ичига олади.

Бундан ташқари, гўштни этарли даражада истеъмол қилмасдан, ривожланаётган организмлар юқумли касалликларга ва бошқа ташқи омилларга қаршиликни камайтирди. Масалан, ҳавонинг ифлосланиши, иқлим ўзгариши каби бугунги кунга тегишли. Шунингдек, ота-оналарнинг можаролари, уларнинг болаларига нисбатан асаб қилишлари, безорилик (мактаб безорилиги), Интернет троллиги ва бошқалар каби болаларнинг асаб тизими учун салбий маълумотларнинг кўпайганлигини ҳисобга олиш керак.

Ўзбекистонда гўшт қандай қимматлаганди

Аксарият ота-оналар юқори нархлар “шарофати” билан нафақат ўз фарзандлари учун, балки ҳатто ўзлари учун ҳам гўшт истеъмолини керакли даражада таъминлай олмайдилар. Шу билан бирга, республикада гўшт маҳсулотлари таннархи йилдан-йилга ўсишда давом этмоқда. Масалан, Ўзбекистон Давлат статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, 2021 йилда мол гўшти нархи ўртача 10,4 фоизга, қўй гўшти 9,1 фоизга (озиқ-овқат бозоридаги 13 фоиз умумий инфляция фонида), 2020 йилда мос равишда 21,1 ва 25 фоизга  (15,3%), 2019-йилда – 26,6 ва 25,3% (18,6%), 2018-йилда – 26,9 ва 24,6 фоизга (14,9%) ўсган .

Ушбу кўрсаткичлардан кўриниб турибдики, гўшт таннархининг ўсиш суръати бутун маҳсулот тури бўйича нархларнинг ўртача ўсишидан сезиларли даражада юқори. Ўтган йили гўшт нархининг ўсиши ўтган йилларга нисбатан бироз пасайган, бу аҳолининг аввалги инфляция суръатларини молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга қодир эмаслиги ва ундан фойдаланишни янада чеклаб қўйгани билан боғлиқ бўлиши мумкин. Давлат статистика қўмитасининг сўнгги маълумотларига кўра, 16 февраль ҳолатига кўра, Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида деҳқон бозорларида суякли мол гўштининг минимал ва максимал нархи бир килограмми учун 45 минг сўмдан 68 минг сўмгача, қўзи гўшти учун эса бир килограмига  54 минг сўмдан 80 минг сўмгача этиб белгиланди.

Гўшт нархи туфайли Қозоғистоннинг санкциялари

Ўзбекистонда гўшт нархининг юқорилиги чорвадорлар учун Ўзбекистонга тирик қорамол экспорт қилиш анча фойдали бўлган Қозоғистон билан савдо урушига ҳам олиб келди Бу, ўз навбатида, Қозоғистон бозорида гўшт нархининг ошишига олиб келди. Демак, 2019-йилда қўшниларда мол гўшти 16,2 фоизга, қўзичоқ гўшти эса 16,9 фоизга қимматлашган. Қўшни давлатда гўшт нархининг ўсиш даражаси Ўзбекистонникидан анча паст, бироқ Қозоғистон ҳукумати ҳукуматимиздан фарқли ўлароқ, тезроқ ва қатъийроқ муносабат билдирди. 2020-йилда улар ўз ҳудудидан барча ёш ва жинсдаги тирик қорамол ва майда қорамолларни олиб чиқишни тўлиқ тақиқлади. Чунки Қозоғистон экспортининг 78 фоизи Ўзбекистон ҳиссасига тўғри келади.

Ўзбекистон 2019-йилда қорамол импортини натура кўринишида 2,6 бараварга ошиб, 145,7 минг бошга, қиймат ифодасида 2,1 баравар – 122,5 миллион долларгача оширди, шу жумладан Қозоғистондан мос равишда 3,1 баравар яъни 120,3 минг бошга ва 3,7 бароварга оширди, мос равишда 69 миллион долларга етди. Бу рақамлардан кўриниб турибдики, қўшни давлатда чорва моллари бошқа давлатларникига қараганда анча арзонга сотиб олинган. Аммо Қозоғистон томонидан юқоридаги санкциялар жорий этилиши натижасида Ўзбекистон 2020-йилнинг биринчи ярмида қорамол импортини 76,8 фоизга яъни мос равишда 17,4 минг бошгача кескин камайтирди.

Ўзбекистонда чорва моллари сони ва гўшт етиштириш

Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, Ўзбекистонда сўнгги тўрт йилда қорамоллар сони 9,2 фоизга ошган ва 2022-йил 1-январь ҳолатига кўра 13,56 миллион бошга етган. Хусусан, 2018 йилда ўсиш 2 фоизни, 2019 йилда 1,2 фоизни, 2020 йилда 1,8 фоизни, 2021 йилда 3,1 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, деҳқон (шахсий ёрдамчи) хўжаликларида қорамоллар сони 2018-йил бошидан 2021-йил охиригача 6,8 фоизга ошиб, 12,47 миллион бошга етди. Кўриб турганингиздек, деҳқонларнинг йирик шохли моллардаги улуши секин-аста, лекин шубҳасиз камайиб бормоқда: 2018-йилдаги 94 фоиздан 2021-йилда 92 фоизга етди.

Ўз навбатида, республикада қўй ва эчкилар сони тўрт йил давомида 11,6 фоизга ошиб, 23,07 миллион бошга етди, жумладан, 2018 йилда – 3,1 фоизга, 2019 йилда – 1,9 фоизга, 2020 ва 2021-йилларда – 2,7 фоизга ошди. Шахсий фермер хўжаликларида майда шохли моллар сони 2018-йил бошидан 2021-йил охиригача 5,1 фоизга ошиб, 18,43 миллион бошга етди, уларнинг умумий чорва моллари таркибидаги улуши 2021-йилда 84,8 фоиздан 80 фоизга қисқарди.

Ўзбекистонда тирик вазнда гўшт етиштириш тўрт йил давомида 15,8 фоизга ўсиб, 2,64 миллион тоннани ташкил этди, жумладан, 2018 йилда 5,7 фоизга, 2019 йилда 1,4 фоизга, 2020 йилда 2,1 фоизга, 2021 йилда 4,8 фоизга ўсди. Бу ерда ҳам асосий маҳсулот деҳқон хўжаликларига тўғри келади, уларнинг улуши барқарор пасайиб бормоқда: 2018 йилдаги 92,6 фоиздан 2021 йилда 89,3 фоизгача. Буларнинг барчаси мамлакатимизда чорвачилик тармоғида фермер хўжаликларини кенгайтириш босқичма-босқич оширилаётганидан далолат беради. Бунинг сабаблари, масалан, хўжалик юритишнинг юқори ташкил этилиши ва малакаси, юқори сифатли ем-хашак билан таъминланиши, шунингдек, кредитларни жалб қилиш ва қайтариш имконияти бўлиши мумкин.

Хорижий кредитлар кўп, самарадорлик паст

Охирги йилларнинг ўзида икки нуфузли халқаро институт – Жаҳон банки ва Осиё банки томонидан Ўзбекистонда чорвачиликни ривожлантириш бўйича лойиҳалар амалга оширилмоқда. Уларнинг умумий молиялаштириш ҳажми 300 миллион долларни ташкил этади.Шу билан бирга, Жаҳон банки ва ОТБ бошқа халқаро ташкилотлар билан биргаликда республика қишлоқ хўжалигида у ёки бу тарзда чорвачилик соҳасига таъсир кўрсатувчи бошқа лойиҳаларни ҳам молиялаштирмоқда. Умуман, турли ҳисоб-китобларга кўра, мустақиллик йилларида Ўзбекистонда уни ривожлантириш учун 500 миллион доллардан 1 миллиард долларгача хорижий кредитлар ажратилган. Ҳеч қандай натижа эса деярли ҳеч йўқ.

Шунга қарамай, 2022-йил 16-февраль куни чорвачилик соҳасидаги устувор вазифалар муҳокамасига бағишланган видеоселектор йиғилишида Ўзбекистон Президенти Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигининг ушбу тармоғини ривожлантириш учун халқаро молия институтларидан яна 500 миллион доллар кредит жалб этиш бўйича топшириқ берган эди. Нимадир менга уларнинг самарадорлиги паст бўлишини шипшитмоқда. Коррупция, талон-тарож, қариндош-уруғчилик ва давлат тузумидаги бошқа иллатлар сармояларнинг самарадорлигини бекор қилмоқда, уларга қарши курашиш Ўзбекистон сиёсатининг устувор йўналишига айлангани йўқ.

Дунёдаги гўшт истеъмоли, уни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш

Ўзбекистонда ҳеч бўлмаганда очиқ манбаларда аҳоли жон бошига ўртача гўшт истеъмоли бўйича маълумотлар йўқ, худди шундай гўшт истеъмол қиладиган фуқароларнинг фоизли нисбати каби, масалан, кунига бир марта, ҳафтада бир ёки бир ой бир марта. Мисол учун, дунёда аҳоли жон бошига ўртача гўшт истеъмоли Phys.org сўнгги мавжуд маълумотларига кўра 2000 йилдаги йилига 29,5 кг дан 2019 йилда 34 кг гача ошган. Бир киши бошига энг кўп гўшт Австралияда истеъмол қилинади – 2000 йилда 88,2 кг, 2019 йилда 89,6 кг. Кучли ўнликка, шунингдек, АҚШ, Исроил, Аргентина, Уругвай, Бразилия, Янги Зеландия, Чили, Канада, Малайзия киради. Эътибор беринг, Жанубий Американинг тўртта давлатини турмуш даражаси юқори бўлган мамлакатларга киритиш мумкин эмас. Шу билан бирга, ушбу рўйхатдаги тўртта давлат гўшт етиштириш бўйича етакчилар қаторига киради: АҚШ (жаҳон гўшт етиштиришнинг 20 фоизи билан 1-ўрин), Бразилия (2-ўрин, 15 фоиз), Аргентина (6-ўрин, 4,5). фоиз) ва Австралия (7 ўрин, 4 фоиз).

Юқорида санаб ўтилган мамлакатларнинг аксарияти гўшт экспорти бўйича ҳам етакчи ҳисобланади. Хусусан, бошқа мамлакатларга мол гўшти сотиш бўйича Бразилия етакчи – йилига 2,2 миллион тонна, Ҳиндистон – 1,8 миллион тонна, АҚШ ва Австралия ҳар бири 1,5 миллион тоннадан. Қўзи гўшти экспорти бўйича етакчилар орасида Янги Зеландия, Австралия, Буюк Британия, Ирландия бор. Чўчқа гўшти экспорти бўйича – Хитой, Европа Иттифоқи, АҚШ, Бразилия, парранда гўшти – Бразилия, АҚШ, Европа Иттифоқи, Таиланд. От гўшти экспорти бўйича – Австралия, Канада, Қозоғистон, Парагвай.

Гўшт импорти

Гўштни импорт қилиш ўз эҳтиёжларини қондира олмайдиган давлатлар томонидан амалга оширилади. Қизиғи шундаки, айрим ҳолларда бир хил турдаги гўшт экспорт ва импорт қилинади. Мисол учун, мамлакат чўчқа гўштини экспорт қилиши ва бир вақтнинг ўзида импорт қилиши мумкин. Бу ишлаб чиқарувчилар маълум сабабларга кўра ўз маҳсулотларини ташқи бозорга сотишга қарор қилганда, иқтисодий муносабатларнинг мураккаблиги билан боғлиқ. Бундай ҳолларда керакли таъминотни таъминлаш учун бир хил, кўпинча арзонроқ маҳсулотни импорт қилиш керак. Баъзан бу уни қайта ишлашга имкон берувчи ишлаб чиқариш қувватларининг мавжудлиги билан боғлиқ.

Барча мамлакатлар гўштни импорт қилади, фақат улар сотиб олаётган миқдор фарқ қилади. Ўз маҳсулотларини қимматроқ сотиш ва нархдаги сезиларли фарқ билан паст сифатли хом ашёни сотиб олишнинг кенг тарқалган схемаси мавжуд. Амалиёт шуни кўрсатадики, баъзи ҳолларда маҳаллий аҳоли маҳсулотни кам ичтеъмол қилса ёки уни умуман емаса, мамлакат асосий экспортчига айланади. Масалан, диний сабабларга кўра мол гўшти деярли истеъмол қилинмайдиган Ҳиндистон. Қаердадир унумдор етиштириш мавжуд, қаердадир чорва сонини кўпайтириш орқали натижага эришилмоқда.

Ўзбекистон ҳам бундан мустасно эмас ва совутилган ёки музлатилган гўштни импорт қилади. Шундай қилиб, 2021-йилнинг январь-ноябрь ойларида унинг бошқа мамлакатлардаги харидлари ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 43,7 фоизга ошиб, 27,6 минг тоннани ташкил этди. Ўтган йилнинг 11 ойи якунларига кўра, Беларусь мамлакатимизга асосий гўшт етказиб берувчига айланди – 82 фоиз. Эслатиб ўтамиз, 2022-йил 3-февралда Сенат ҳали президент имзолаши керак бўлган, тирик қорамол ва ундан сўйилган маҳсулотлар импорти ва муомаласига қўшилган қиймат солиғининг нол ставкасини 30 апрелга қадар узайтириш тўғрисидаги қонунни маъқуллаган эди.

Жаҳон миқёсида гўшт бозорининг ривожланиши прогнозлари

Ер юзи аҳолисининг ўсиб бориши гўшт ва гўшт маҳсулотларига жиддий талабни келтириб чиқаради. Бундай шароитда ишлаб чиқарувчилар истеъмолчиларнинг умидларини қондиришга ҳаракат қилишади. Шу билан бирга, чорвачиликни ривожлантириш учун барча зарур ресурслар ҳар доим ҳам етарли эмас. Баъзи одамлар бу борада маҳаллий сиёсат томонидан ривожланишига тўсқинлик қилмоқда, бошқалари эса бизнес учун бундай хавфли йўналишга сармоя киритишдан маънони кўрмайдилар.

Ишлаб чиқариш, истеъмол ва экспорт прогнозлари нафақат ўтган йиллар, балки бир қатор бошқа омилларга ҳам асосланади. Масалан, ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш ва экспорт қилиш бўйича дунёнинг етакчи мамлакатларида аҳоли сонининг ўсиш суръати, пандемия сабабли тирик ҳайвонлар ва сўйиш маҳсулотлари, озуқа ва дори-дармонларни сотиш бўйича савдо занжирларининг узилиши, шунингдек, икки ва кўп томонлама савдо урушлари.  Агар юқоридаги омилларга риоя қилинса, етиштиришнинг доимий, аммо паст ўсишига, аҳолининг ўсиши ҳисобига истеъмолнинг сезиларли даражада ошишига, экспортнинг 50% гача пасайишига ишонишингиз керак.

Ўзбекистонда нархларнинг ошиш сабаблари

Гўштнинг юқори нархининг бир неча сабаблари бўлиши мумкин, уларнинг аксарияти тизимли. Келинг, асосийларини айтамиз:

• ем-хашак экинлари экин майдонларининг қисқариши ва шунга мос равишда ем-хашак импортининг кўпайиши ва барқарор ем-хашак базасининг йўқлиги.
• чорвадорларнинг касбий малакасининг пастлиги, айниқса, тармоқда алоҳида ёрдамчи хўжаликларнинг юқори улушини ҳисобга олган ҳолда. Шу билан бирга, деҳқонлар четдан мутахассисларни жалб қилишга қодир эмас.
• Чорвачиликда хизмат кўрсатиш сифати анча паст бўлган ветеринария хизматларининг юқори нархи.

Нархларнинг ўсишига таъсири янада кучлироқ бўлиши мумкин бўлган қўшимча сабабларга маҳаллий ҳокимият органларидаги коррупциянинг юқори даражаси киради. Булар, биринчи навбатда, туман маъмуриятлари (ҳокимликлари) ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлардир. Кўпинча уларнинг раҳбарларининг қариндошларида ўзларининг чорвачилик фермалари мавжуд бўлиб, уларга махсус имтиёзлар берилади, масалан, ем-хашак базасига, малакали ветеринария хизматларига, имтиёзли кредит ресурсларига ва савдо бозорларига алоҳида имконлар. Кўп ҳудудларда амалда феодал тузум сақланиб қолганлигини тан олишнинг вақти келди, бу эса ҳокимиятдагиларни ҳар қандай ақл бовар қиладиган ва ақл бовар қилмайдиган йўллар билан бойитиш имконини берадики, бу маҳаллий халқ хўжалигига ҳам, мамлакатнинг бутун иқтисодиётига ҳам катта зарар етказади.

Нима қилиш керак?

Чорвачилик соҳасига катта кредит ресурслари жалб этилмоқда ва бугунги кун воқелигидан келиб чиқиб, уларнинг жойларда, шу жумладан, кредитларни қайта молиялаштирувчи тижорат банкларининг жойлардаги филиаллари учун тақсимланишининг шаффофлигини таъминлаш, шу билан бирга ушбу секторга маҳаллий ҳокимият ресурсларининг таъсирини тўлиқ бартараф этиш зарур. Бундан ташқари, барча мавжуд жазо чораларини қўллаган ҳолда, соғлом рақобатни ривожлантириш йўлидаги барча тўсиқларни бартараф этиш учун «қаттиқ қўл» дан фойдаланиш жуда муҳимдир. Деҳқон ва фермерларнинг барча мурожаатлари Бош прокуратуранинг алоҳида назоратига олиниши керак. Фермер хўжаликлари эгалари, ниҳоят, давлатнинг вақтинчалик эмас, балки ҳақиқий ҳимоясини ҳис қилишлари керак.

Чорвадорларнинг чорвачиликда ҳам, молия соҳасида ҳам, улар учун қисқа муддатли курслар ташкил этиш ва ўтказиш йўли билан уларнинг малакасини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунга академиклар ҳам, муваффақиятли фермерлар ҳам ёрдам бериши мумкин, улар ўзларининг тажрибасини камроқ муваффақиятга эришган ҳамкасблари билан баҳам кўришлари мумкин.

Чорвачилик ва гўшт етиштириш бўйича жаҳон етакчиларининг тажрибасини ўрганишда кўплаб халқаро ташкилотлар ёрдам бериши мумкин, бу эса хорижлик мутахассислар келишидаги молиявий харажатларни, эҳтимол, узоқ муддатга ҳам қоплаши мумкин. Сиз ностандарт ҳаракатлардан ҳам фойдаланишингиз мумкин. Ўзбекистон ҳудудларини маълум бир давлат мутахассислари қўлига тақсимлаш ниҳоятда самарали бўлади. Масалан, бразилияликларни Андижон вилоятига, аргентиналикларни Фарғона вилоятига ва ҳоказоларга жўнатиб, мусобақага ўхшаб бирор нарса ташкил қилиш. Ҳатто бир мамлакатга бир нечта минтақаларни бириктириб қўйиш мумкин.

Ҳа, бир қарашда бу унчалик ҳақиқий эмасдек туюлиши мумкин, лекин кўпинча айнан шундай «ақлдан озган» ғоялар таъсирчан натижалар беради. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, улар нафақат маҳаллий оммавий ахборот воситалари ва иштирокчи давлатлар, балки дунёнинг етакчи оммавий ахборот воситалари томонидан ҳам қизиқиш уйғотиши шубҳасиз. Шундай қилиб, холис ва юқори самарали назорат кафолатланади. Аниқ хорижлик мутахассисларнинг ҳам, раҳбариятнинг ҳам, ўз мамлакатлари аҳолисининг ҳам оддий инсоний азартини унутмаслик керак. Ишонинг, бундай мисли кўрилмаган мусобақадан бутун дунё хабардор бўлади ва шунга мос равишда мамлакатимиз ҳақида ҳам бутун дунё хабардор бўлади ва уни молиялаштирмоқчи бўлганлар кўп бўлиши шубҳасиз.

Диёр Комилов