Электрон тижорат: қонунчилик соҳадан ортда қолмоқда

Ўзбекистон Президенти 2022 йил 29 сентябрь куни “Электрон тижорат тўғрисида”ги қонунни имзолади, мазкур қонун 2022 йил 31 декабрдан кучга киради. Ушбу санадан олдин ижроия ҳокимияти қонуности ҳужжатларини қонунга мувофиқлаштириши керак. Ўзбекистон электрон тижорат ассоциацияси раиси Музаффар Аъзамов электрон тижоратнинг мазмун-моҳияти, муаммолари ҳақида гапирди.

– Аввало, электрон тижорат нима эканлигига аниқлик киритсак?

“Электрон тижорат тўғрисида”ги қонунга мувофиқ “электрон тижорат – тадбиркорлик фаолияти доирасида ахборот тизимларидан фойдаланган ҳолда электрон савдо майдончаси орқали тузилган шартномага мувофиқ товарларни (ишларни, хизматларни) сотиш ва сотиб олишдир” .

• Ким электрон тижорат иштирокчиси бўлиши мумкин?

“Электрон тижорат тўғрисида”ги Қонуннинг 8-моддасига мувофиқ, электрон тижоратда товарлар сотувчиси, хизмат кўрсатувчи ёки пудратчи сифатида иштирок этувчи юридик ёки жисмоний шахслар, шунингдек электрон тижоратда товарлар харидори, истеъмолчиси сифатида иштирок этувчи юридик ёки жисмоний шахслар электрон тижорат иштирокчилари ҳисобланади.

Электрон савдо майдончасида товарларни (ишларни, хизматларни) улгуржи ва (ёки) чакана савдосини амалга оширувчи юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар ҳамда электрон савдо майдончасида товарларнинг чакана савдоси билан шуғулланувчи якка тартибдаги тадбиркорлар электрон тижорат соҳасида сотувчилар бўлиши мумкин.

CОВИД-19 пандемияси кўплаб кичик ва ўрта корхоналарни онлайн форматга келтирди ва электрон савдо майдончаларининг ривожланишига туртки бўлди. Бугунги кунда бозордаги деярли ҳар бир дўконнинг ўз канали, гуруҳи, баъзиларининг Телеграмъда ботлари мавжуд бўлиб, улар орқали дўкон харидорларни янги келган товарлар ҳақида хабардор қилади, истеъмолчилар билан мулоқот қилади, буюртмалар қабул қилади, етказиб бериш бўйича ҳисоботларни, бир сўз билан айтганда – савдоларни амалга оширади. Электрон савдо майдончаси ва ахборот тизимининг ролини Telegram мессенжери, Facebook, Instagram ижтимоий тармоқлари ва бошқа электрон ахборот тизимлари бажаради.

Ҳозиргача, афсуски, кўплаб битимлар қонунга зид равишда содир бўлмоқда, бундай мулоқот натижасида истеъмолчи ва сотувчи ютади, лекин давлат ютқазади. Давлат томонидан таклиф этилаётган қонунчилик, асосан, бу жараёнларни самарали назорат қилишга имкон бермайди. Ҳар куни пайдо бўладиган электрон алоқанинг янги усуллари уч томон – истеъмолчи, бизнес ва давлат учун фойдали бўлган конструктив ечимларни излашни талаб қилади.

Жамиятда яратилган қўшилган қийматдан солиқ ва йиғимлар олиш имкониятига эга бўлиши учун давлат аллақачон мавжуд бўлган харидор-бизнес алоқаси тизимидан чиқиб, қонунчиликни мавжуд ижтимоий муносабатларга мослаштириши керак.

– Электрон тижорат ва одатий, айтайлик, классик тижорат ўртасидаги асосий фарқларни шакллантиришга уриниб кўрасизми?.

Улар фақат учтаси бор. Биринчисидан, битимлар масофадан туриб тузилади. Иккинчиси, онлайн битимни ёпиш одатдагидан кўра кўпроқ вақт талаб қилиши мумкин. Учинчиси ва менинг фикримча, энг муҳими: электрон тижоратдан энг катта самарага солиқ органларида рўйхатдан ўтмасдан, пулни инкассация қилмайдиган ва ҳ.к. яъни мутлақо “қора бозорда” ишлайдиган бизнес ва ҳоказо, ёки бутунлай қонуний равишда қонун талабларига мувофиқ ишлайдиган бизнес ютади. Иқтисодиётнинг ушбу сегменти шундай ишлайди ва бу битта амалиётни рассмийлаштириши мумкин ва бошқасини расмийлаштирмайдиган классик савдодан фарқи шу.

Маълумот учун, Amazon, Alibaba, JD, EBAY, ETCY, ZOODMALL ва бошқа халқаро бозорлардаги сотувчиларнинг 50 фоиздан ортиғи кичик ва ўрта бизнес вакилларидир ва, албатта, барча солиқлар ушбу савдолар учун тўланади.

– Муайян тадбиркорлик субъекти электрон тижорат билан шуғулланадими ёки йўқми, унинг бизнеси айланмаси қанча, у қандай товарлар, ишлар ёки хизматлар сотаётганини қандай тез, осон ва аниқ аниқлаш мумкин? Масалан, давлат, ўша Давлат статистика қўмитаси, Давлат солиқ қўмитаси, Марказий банк ва пировардида иқтисодиётнинг ушбу секторига сармоя киритишга қарор қилган бизнес.

Президентнинг 2018 йил 14 майдаги 3724-сон қарорининг 8-бандида электрон тижорат орқали товарларни (хизматларни) реализация қилишдан олинган даромадлари улар томонидан сотилган товарлар (хизматлар) умумий ҳажмининг камида 80 фоизини ташкил этувчи Электрон тижорат субъектларининг Миллий реестрини юритиш белгиланди. Миллий реестрга киритилган иштирокчилар 4 фоиз ўрнига 2 фоиз ставка бўйича ягона солиқ тўловини тўловчи ҳисобланади.

Кейинчалик, ушбу норма ўрнига Солиқ кодексида бошқаси пайдо бўлди, унга кўра товарлар (ишлар, хизматлар) билан электрон савдони амалга оширувчи солиқ тўловчилар даромад солиғини одатдаги 15% ўрнига 7,5% ставкада тўлайдилар (337-модда ); ва 4% ўрнига 2% ставка бўйича ягона солиқ тўлови (467-модда) .

Айни пайтда Ахборот вазирлиги томонидан юкланган e-tijorat.uz Миллий реестрида 218 та корхона рўйхатга олинган, бироқ бу реал ҳаётда электрон тижорат билан шуғулланаётганларнинг арзимас қисмидир.

Шундай қилиб, давлат муносабатларни тартибга солишга ҳаракат қилади, ставкаларни пасайтиради, лекин бу жараёнларни тартибга солувчи ҳуқуқий механизмни таклиф қилмайди. Масалан, менинг корхонам ушбу реестрга киритилмаган ва Солиқ кодексининг белгиланган нормаларидан фойдаланмайди ва белгиланган тартибда солиқ тўлайди.

– Ким ва қандай маълумотлар асосида компаниянинг электрон тижорат иштирокчиси эканлиги тўғрисида қарор қабул қилади? Бу масалага мутасадди идоралар (Ахборот ва ижтимоий ривожланиш вазирлиги, Иқтисодий ривожланиш вазирлиги, Молия вазирлиги, Адлия вазирлиги, Давлат солиқ қўмитаси ва бошқалар) ўртасида ягона ёндашув мавжудми? 

Мен аниқ белгилаб берадиган ишончли ва долзарб маълумотларни қанчалик тез, аниқ ва осон аниқлаш ва олиш мумкинлигини тавсифловчи бирон бир ҳуқуқий ҳужжатдан хабардор эмасман:

• электрон тижоратни амалга оширувчи тадбиркорлик субъектлари сони;
• ҳисобот даврида улар томонидан сотилган товарлар, хизматлар ва ишлар ҳажми;
• электрон тижорат корхоналари сотувчилари томонидан олинган нақд ва нақд пулсиз маблағлар ҳажми;
• электрон тижорат иштирокчилари томонидан тўланган солиқ ва йиғимлар миқдори.

Шундай қилиб, келинг , соҳанинг 1-рақамли муаммоси ва унинг таклиф қилинган ечимини қайд қиламиз. 

Муайян корхонанинг электрон тижорат иштирокчиси эканлигини аниқлашни, электрон тижорат билан шуғулланувчи корхоналарнинг солиқ ва статистик айланмаларини юритишни осон, тез ва соддалаштирадиган ҳуқуқий ҳужжат ишлаб чиқиш зарур.

– Электрон тижорат ўз-ўзини иш билан банд қилиш ҳисобланадими?

Ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар тушунчаси – тадбиркорлик тури сифатида – Президентнинг 08.06.2020 йилдаги 4742-сон қарори билан киритилган ва унга илова улар шуғулланиши мумкин бўлган фаолиятни тавсифлайди. Бироқ, ушбу иловада “Товарларнинг электрон тижорати” фаолияти мавжуд эмас. Агар Ўзбекистон Президентининг 06.08.2020 йилдаги 4742-сон Фармонига 4-иловада. 79-сонли “Товарларнинг электрон савдоси” ни қўшсак, бу муаммо ҳал қилинади, аммо бундай қарор давлатга тегишли.

– Ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслардан тўловларни олиш қандай бўлади?

Ҳозирги вақтда ўз-ўзини иш билан таъминловчи шахс шартномада банкнинг номи, МФО, транзит ҳисоб рақами, жисмоний шахснинг карта рақамини кўрсатади, бунинг асосида юридик шахс/якка тартибдаги тадбиркор, харидор унга пул маблағларини ўтказади.

– Ўз-ўзини иш билан банд қилган шахс, масалан, жисмоний шахсларга фото ва видео хизматлари кўрсатиш билан шуғулланса-чи? 

Бундай ҳолларда, одатда, ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар томонидан картадан картага пул ўтказиш сўралади (Р2Р ўтказмалари).

– Жисмоний шахслар ўртасида, масалан, ота-оналар болага ўтказилган Р2Р ўтказмаларининг қайси қисми содир бўлганлигини қандай аниқ ҳисоблаш мумкин; ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар хизматлари учун қанча пул ўтказилган; ва қайси бири сийқаси чиққан “қора бозор” иқтисодиёти ҳисобланади?  

Эҳтимол, менга номаълум усуллар мавжуд, аммо менимча, буни амалга ошириш мумкин эмас. Anhor.uz 2022-йил 10-июндаги мақоласида Давлат солиқ қўмитаси томонидан ўз-ўзини банд қилган шахслар ҳақида бешта факт эълон қилингани ҳақида хабар берилган эди .

“1-июнь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда жами 1 миллион 720 минг 423 нафар ўз-ўзини иш билан банд қилган шахсларрўйхатга олинган. Уларнинг 565 минг 843 нафари жорий йилда ўз-ўзини иш билан банд қилган шахсларга айланди. Жорий йил бошидан буён 159,4 минг нафар ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар 40,7 миллиард сўм ижтимоий солиқ тўлаган.

– Ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар Click, Payme каби тўлов тизимларида ҳисобварақлар очиб, ҳисобварақ-фактуралар беришлари, тўловларни қабул қилишлари ва ҳоказолар мумкинми?

Ўзбекистон Марказий банкининг тегишли кўрсатмаси йўқлиги сабабли тўлов ташкилотлари якка тартибдаги тадбиркорлар учун ҳисобварақ оча олмайди.

– Ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар қанча хизматлар кўрсатганлиги ҳақида тахминий эмас, балки аниқ маълумотлар борми ?

Менинг маълумотимга кўра, бундай маълумотлар йўқ, чунки ўз-ўзини иш билан таъминлайдиган шахслар томонидан амалга ошириладиган битимлар тизимлаштирилмаган, гарчи уларни қайд этиш тармоқлар ривожланишини тизимли таҳлил қилиш учун фойдали бўлади. Агар қонунда ўз-ўзини иш билан банд қилган шахслар тадбиркорлик субекти деб тан олинса, у ҳолда улар юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар каби барча ўзаро ҳисоб-китобларни банкларда очилган ҳисоб-китоб ҳисобварақлари орқали амалга оширишлари керак бўлади.

Демак, тавсияни қайд қиламиз: Марказий банк электрон тижоратда иштирок этувчи ўз-ўзини иш билан банд қилган шахсларнинг банк ҳисобварақларини очиш ва юритиш тартибини тартибга солувчи ўзгартиришлар киритсин ёки янги норматив-ҳуқуқий ҳужжат ишлаб чиқсин, чунки амалдагилар электрон тижоратда ҳисоб рақамларини очишга  ва уларнинг товарлари, хизматлари ва ишлари учун тўловларни тўлиқ қабул қилишга имкон бермайди. 

Давоми бор