Самарқандда инклюзив таълим: муаммолар ва хатарлар

Адиса Абдуллаева 10 ёшда, у бармоқлари ривожланишида аномалия билан туғилган. Ҳаётининг биринчи ойларида унга шошилинч жарроҳлик амалиёти талаб қилинган. Қиз бир нечта операцияларни бошидан кечирди – бирлашган бармоқлар ажратилди. Даставвал у қўлида қалам тутишга қийналди. Энди Адиса мактаб дафтарига ҳарфларни қунт билан  ёзяпти, энди у ёзган ҳарфлар, айниқса бош ҳарфлар текис, чиройли чиқяпти.

– Қара, “А” ҳарфи қандай чиройли! – қиз хурсанд.

– Баракалла, ҳаракат қил! – мақтайди онаси.

Ота-онаси қизининг ютуқларидан хурсанд. Бунинг ортида жуда катта ташвишлар қолди.  Қўлларида чандиқлар бор, албатта. Бармоқларининг ўзи ҳам калта бўлиб қолган. Лекин энг муҳими, энди қизим қаламни тўғри ушлашни билади, чизишни ва ёзишни ўрганди. Ушбу кўникмаларсиз у ҳаётда қийналган бўларди. Бир неча йил олдин, ҳеч ким унинг ёзиш ёки чизиш қобилиятига эга бўлишини ҳатто тасаввур ҳам қила олмасди.

Қизча етти ёшга тўлганида, ота-онаси тенгдошлари томонидан масхара қилинишидан қўрқиб, қизни уйда ўқишга қарор қилишди. Аммо, кўпчилик болалар сингари, Адиса мактабга боришни орзу қиларди. Унга ҳар куни тоғли Ургут вилоятидаги 7-мактабдан ўқитувчилар келади. У дарсларни ҳечам қолдирмайди, ўқитувчининг барча топшириқларини астойдил бажаради.

Онасининг сўзларига кўра (у аноним қолишни афзал кўрган), қиз мактабга боришни ва тенгдошлари билан мулоқот қилишни хоҳлайди. Аммо, она сифатида, у жуда хавотирда ва қизини ҳар томонлама ҳимоя қилади.

Ногирон болаларнинг бундай ҳикоялари камдан-кам учрайди. Ногирон болалар жамиятда оддий боғча ва мактабларга бориш ҳуқуқига эга бўлишига қарамай, муносабатлар ҳали ҳам эскича, ота-оналар фарзандини мактабга юборишдан олдин жамият ва мактаб ўқувчилари томонидан стигма ва камситишлардан қўрқишади. Ота-оналар ҳали ҳам қўрқув, чалкашлик ва қаердадир “нуқсонли бола туғилгани” учун чуқур уят ҳиссини бошдан кечиришади. Буларнинг барчаси кўпинча ота-оналар ўзларининг қайғусига ёлғиз бардош беришни афзал кўришларига олиб келади.

“Албатта, ҳар бир она ўз фарзандини ҳимоя қилишга ва уни муаммолардан ҳимоя қилишга ҳаракат қилади, – дейди Адисанинг онаси. – Оиламизда қизнинг мактабга бориши ҳақида савол туғилганда, мен она сифатида бунга қарши эдим. Назаримда, тенгдошларим боламни масхара қилиб, унинг ногиронлигини кўрсатишадигандай. Йиллар ўтиб, мен фарзандимни чеклаб, уни тенгдошлари билан мулоқот қилишдан маҳрум қилганимни, унинг ривожланишига ва тўгаракларга боришига, мусобақаларда ва мактабнинг ижтимоий ҳаётида иштирок этишига тўсқинлик қилаётганимни англадим. Энди бола жамиятда ижтимоийлашиши кераклиги тушунилди. Ўйлайманки, янги ўқув йилида қизимнинг орзуси ушалади ва у биринчи марта партага ўтиради.

Вилоятда Адиса сингари 1956 нафар бола уйда таълим-тарбия олмоқда. Улар учун махсус дастур ва дарсларнинг индивидуал жадвали ишлаб чиқилган. Ногирон болани уйда таълимга ўтказишдан олдин психологик, тиббий, педагогик комиссиянинг хулосаси ва ота-онанинг баёноти талаб қилинади.

Ўқитувчиларга устама тўланмаяпти, бунга ким айбдор?

Самарқандда инклюзив таълим ҳақида 2014 йилда гапира бошлашди. Тажриба тариқасида шаҳардаги 35, 13, 7, 45 ва 15-сонли бешта мактаб танлаб олиниб, уларда инклюзив синфлар очилди. Бу инклюзив таълим йўлидаги биринчи қадам эди.

Инклюзив таълимни жорий этиш лойиҳаси Европа Иттифоқи томонидан жорий этилган. Самарқанд шаҳридаги 13-мактабда илк инклюзив синф очилди. Лойиҳа доирасида бир неча мактаб ўқитувчилари махсус тренингдан ўтди. Лойиҳа тугади, лекин янги болалар кела бошлади. Ҳозир эса мактабда 30 нафар бола бор, лекин ўқитувчилар қонунда белгиланган нафақани ҳеч қачон олмаган.

2020 йилда Ўзбекистонда халқ таълими тизимида инклюзив таълимни ривожлантириш концепцияси қабул қилинган. Сал кейинроқ Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 12 октябрдаги “Болаларнинг инклюзив таълими бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида”ги 638-сонли қарори инклюзив таълимга алоҳида эътибор қаратиладиган мактабларнинг очилишини бошлаб берди. Ўша пайтдан бошлаб ўқитувчилар ўз маошларига қўшимча ҳақ олишлари керак эди, лекин аслида улар бугунги кунга қадар устама олмаган.

Ҳужжатда алоҳида таълимга муҳтож битта синфдаги болага лавозим маошининг 10 фоизи, 2 нафар болага – лавозим маошининг 20 фоизи, 3 нафар болага – расмий маошининг 30 фоизи миқдорида тўловлар назарда тутилган. Яъни, ўқитувчи ўртача 5 миллион маош олса, уч нафар имконияти чекланган фарзанди бўлса, 2 миллион сўмдан ортиқ нафақа олиш ҳуқуқига эга.

Биз 13-мактаб директори Раъно Бобоёровага мурожаат қилдик, у ҳеч қачон тўлов бўлмаганини тасдиқлади, лекин камерага интервью бермади.

Вилоят мактабгача таълим ва мактаб таълими бошқармаси бўлим бошлиғи Хуршид Ғозиев ушбу муаммога тўхталар экан, инклюзив таълим синфлари ўқитувчиларига алоҳида меҳнат шароитлари учун ойлик устама тўлаш кераклиги, бироқ у Самарқанддаги 13-сонли мактаб ўқитувчилари устама олмаслигидан бехабарлигини айтди. Биз билан суҳбатда раҳбар муаммони ўрганиб чиқиб, ўқитувчиларга шу йиллар давомида тўланиши керак бўлган устамани тўлашга ваъда берди.

Айни пайтда вилоятда инклюзив синфларга эга 22 мактаб мавжуд бўлиб, улардан учтаси шаҳарда жойлашган. Инклюзивлик билан қамраб олинган болаларнинг умумий сони 40 кишини ташкил этади. Албатта, бу минтақа учун жуда кичик кўрсаткич бўлиб, бу инклюзив таълимда бўшлиқ мавжудлигини ва мактабларда ўқиётган кўплаб болалар, эҳтимол, ўқитувчиларга маош тўламаслик учун шунчаки ҳисобга олинмаётганидан далолат беради. Мактабгача таълим ва мактаб таълими вазирлиги ушбу муаммони ўз назоратига олиб, ҳар бир ўқитувчига у ҳақли бўлган мукофот пули берилишини истардик.

“Мақом” шароитлар мавжудлигига кафолат бермайди

Инклюзив синфларнинг ҳолати ва очилиши ҳақида гапирганда, биз соғлиғида муаммолари бўлган болалар ҳамма билан тенг равишда тўлиқ таълим олишлари мумкин бўлган мактабларни тасаввур қиламиз.

Шу билан бирга, ногиронлиги бўлган шахслар учун алоҳида шароитлар яратилган: ўқув хоналарини қайта режалаштириш, махсус санузел, мослаштирилган синфлар, ўзгартирилган ўқитиш усуллари ва бошқа шароитлар. Лекин, аслида, бу ерда ҳам камчиликлар бор.

Масалан, Самарқанд шаҳридаги Қорасув массивида 2021-2022 йилларда қурилган ва инклюзив мақомга эга бўлган 81-мактабда ногиронлар аравачасида ҳаракатланиш учун алоҳида шарт-шароит йўқ. Хусусан, махсус санузел йўқ, тор эшиклар аравачада ўтирган боланинг мактаб атрофида бемалол ҳаракатланиши стандартларига жавоб бермайди. Бошқа мактаблардан фарқи шундаки, пандуслар тўғридан-тўғри таълим муассасасига кираверишда ўрнатилади.

Мактаб директорининг айтишича, бу ерда 7 нафар имконияти чекланган бола таҳсил олмоқда, яна 14 нафари эса – уйда. Бу мактабда ўқитувчилар иш ҳақига тегишли қўшимчаларни олади.

Бундай таълимни инклюзив деб аташ қийин, бу ногирон болалар оддий таълим муассасаларида ўқийдиган ва ўзгаришсиз қолган таълим тизимига мос келадиган интеграциядир.

– Албатта, ногирон болаларни қабул қилганимизда, бизда боланинг жамиятга қандай мослашиши, синфдошлари уни қандай қабул қилиши, оддий синфда қандай ўқиши ҳақида билмасдик; Ўқувчиларнинг ота-оналари ҳам хавотирда эди, – дейди мактаб директори Аловиддин Очилов. –   Аммо бу тажрибаларнинг барчаси ортда қолди ва талабаларнинг ижтимоийлашуви муваффақиятли бўлди. Мисол учун, бизда кохлеар имплантация операциясидан сўнг эшитиш ва нутқ нуқсонлари бўлган ўқувчилар бор эди (бу эшитишни жарроҳлик йўли билан тиклаш), бола синфдошлари билан гаплаша бошлади. Ўқув йилининг бошида эса у тенгдошлари билан мулоқот қилишдан қочганди. Ҳозир у қўл остидаги материаллардан буюмлар ясашни яхши кўрадиган, турли кўрик-танловларда қатнашадиган фаол ўқувчилардан бири. Инклюзив таълим ҳақида гапирганда, ҳар бир бола ўзи яшаётган ҳудудда сифатли таълим олиш ҳуқуқига эга эканлигини таъкидламоқчиман. У ихтисослаштирилган таълим муассасаларига бориши ёки инклюзия мақомига эга мактабни излаши шарт эмас. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциясида ҳар бир бола ўз яшаш жойидаги мактабда ўқиши, бунинг учун унга тенг шароит яратилиши кераклиги таъкидланган.

Махсус интернатлар – уйдан узоқда

Ногиронлиги бор болалар орасида ихтисослаштирилган мактаб-интернатларга борадиганлар ҳам бор, вилоятда бундай мактаблар еттита. Мазкур таълим муассасаларида мактаб ёшидаги алоҳида шароитга муҳтож – асосан кўзи ожиз ва ақлий ривожланишида нуқсони бўлган 2192 нафардан ортиқ бола таҳсил олади. Улар учун ўрта махсус, касб-ҳунар таълими олиши учун тегишли шарт-шароитларга эга турли ихтисослаштирилган касб-ҳунар таълим муассасалари ташкил этилган. Мактаб-интернатларда таълим давлат таълим стандартларига мувофиқ махсус таълим дастурлари асосида амалга оширилади.

Турли ногиронлиги бўлган болаларни ногиронлиги бўлмаган болалардан ажратиш тамойилига асосланган ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар ўтган даврдан қолган меросдир.

Шубҳасиз, бу турдаги таълимнинг ҳам сезиларли камчиликлари бор. Улардан энг асосийси, бундай мактаб-интернатлар сони чекланганлиги, чекка ҳудудларда яшовчи болалар интернат ётоқхоналарида оиласидан узоқда қолишга мажбур. Ўқув жараёни қанчалик сифатли бўлмасин, уйдан узоқда яшаш болаларнинг руҳий ривожланиши ва тарбиясига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Умумтаълим мактабларида ногиронлиги бўлган болалар учун шароит яратилиши ҳозирда махсус мактабларга ажратилаётган маблағлар ҳисобидан бюджетни тежаш ва инклюзив таълимни ривожлантиришга хизмат қилади.

Масалан, кўришда нуқсони бўлган болалар умумий таълим мактабларида брайл ёзуви асосидаги дарсликлар ва махсус жиҳозлар билан таъминланса, ихтисослаштирилган мактаб-интернатларга эҳтиёж қолмайди.

Ҳозирча инклюзив таълимни яратишда бирор-бир натижа ва муваффақиятлар ҳақида гапиришга ҳали эрта. Таълим тизимини айблаш осон, лекин бу болаларни жамиятга ижтимоийлаштириш муаммосини ҳал қилиши даргумон. Кўриниб турибдики, ишни одамларнинг ўзи бажариши керак. Афсуски, жамиятда ногиронларга нисбатан кўплаб стереотиплар мавжуд бўлиб, бу тизим ривожига салбий таъсир кўрсатмоқда. Шундай экан, жамият қанчалик бағрикенг бўлса, дастурларни амалга ошириш шунчалик осон бўлади. Ва, энг муҳими, болаларнинг ўзига хос хусусиятларидан қатъи назар, умумий тилни топиш осонроқ бўлади.

Замира Балтаева