Ўзбекистонда ажралиш сабаблари ва оиладаги зўравонлик оилавий муаммолар омили сифатида

Марказий Осиёда, хусусан, Ўзбекистонда оилавий зўравонлик муаммосига ҳеч ким томонидан эътироз билдирилмайди, бироқ оиладаги зўравонликнинг аниқ даражаси ва аҳамиятини аниқлашнинг имкони йўқ.

Оилада аёлларга нисбатан маиший зўравонлик Ўзбекистонда энг долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Гендер тенглиги қадриятлари юқори даражада фаол тарғиб қилинаётганига қарамай, жамият асрлар давомида шаклланган анъаналарга ва патриархал турмуш тарзи қонунларига  барқарор турибди. Аксарият ҳолларда давлатнинг расмий органлари ҳам оиладаги зўравонликни жамиятнинг мавжуд ўткир ижтимоий муаммоси сифатида инкор этади ва бу ҳақдаги маълумотларнинг ошкор этилишига ҳар томонлама тўсқинлик қилади.

Гендер тенглиги борасидаги ислоҳотларнинг ҳар хил тақлидларига қарамай, ҳатто “оилавий зўравонлик” тушунчасининг ўзи ҳам мамлакат қонунчилик муҳитида мавжуд эмас ва натижада бундай ҳаракатлар учун ҳақиқий жавобгарлик ёки жазо йўқ. Бундан ташқари, жамоат мулкида мавжуд муаммонинг кўламини ёритиб берадиган ишончли статистик маълумотлар йўқ. Бундай статистик маълумотларга аёллар ўртасидаги ўз жонига қасд қилиш статистикаси, зўрлаш ҳолатларининг ҳақиқий сони, вояга этмаган қизларни зўрлаш ҳолатлари статистикаси ва бошқалар киради.

Давлатимиз томонидан “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши хотин-қизлар муаммоларини ҳал этиш, уларнинг жамиятдаги ролини ошириш йўлидаги ижобий ўзгаришларга мисол бўла олади. Бироқ қабул қилинган қонуннинг амалда қанчалик самарали эканлиги ҳақида ҳозирча маълумот йўқ.

2022-йил 7-февраль куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида собиқ Адлия вазири, ҳозирда Президентнинг ижтимоий-сиёсий ривожланиш масалалари бўйича маслаҳатчиси Русланбек Давлетов “оилавий зўравонликни жиноийлаштириш ўта мураккаб ҳуқуқий тушунча” эканини таъкидлади ва вазирлик масалани қонун ҳужжатларидаги оилавий зўравонликнинг алоҳида диспозициясида ўрганмоқда.

Вазир, шунингдек, “[Ўзбекистонда] оиладаги зўравонлик жуда кенг тарқалган […] ва баъзида ментал хусусиятлар туфайли, айрим эркаклар, жумладан, давлат хизматчиларининг бу масалага муносабати туфайли, кўпинча сукут сақланишини” тан олди.

Ушбу ишда тадқиқот методологияси сифатида миқдорий ва сифатли тадқиқот усулларидан, жумладан, суҳбат усулларидан, статистик маълумотларни тўплашдан, суд қарорларини таҳлил қилишдан ва ҳоказолардан фойдаланишга қарор қилинди.

Кўпинча оиладаги зўравонлик никоҳда ўзини намоён қилади. Бундай ҳолларда ажралиш охирги чора сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Бироқ, тўғридан-тўғри оиладаги зўравонлик оилавий ажралишларнинг асосий сабаби эканлигини кўрсатадиган ҳеч қандай далил йўқ.

Фуқаролик юристи Мадина Турсунованинг айтишича, никоҳ инсоннинг мажбурияти эмас, балки ҳуқуқидир, шунинг учун никоҳни бузиш ҳам кўпроқ томонларнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлиши керак. Бироқ, амалда ҳамма нарса бошқача. Юристнинг фикрича, Ўзбекистонда никоҳдан ажралиш жараёни чўзилиб кетади ва бу ҳар доим ҳам томонларнинг қарори ва иродасини ифодалашига боғлиқ эмас.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ишлар бўйича ҳал қилув қарорига кўра, тарафларнинг никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги иродаларининг қатъий ифодаланиши уни бузиш учун етарли асос бўлмайди.

“Амалда мавжуд бўлган ярашув тартиби оилавий зўравонлик қурбонларига нисбатан ҳам қўлланилади. Аёлнинг ҳаёти, соғлиғи ва жинсий эркинлиги таҳдид остида бўлган ҳолларда ҳам, аёл узоқ давом этган ажралиш жараёнидан ўтишга мажбур бўлади.

Кўп сонли ажралишлар билан боғлиқ вазият давлат учун ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан ноқулай, бироқ бир оила бўлишни тўхтатганларни бирга яшашга мажбурлаш ва кечиктириш йўли билан ажралишларни сунъий равишда чеклаш самарали бўла олмайди. Бу янада кучайишига ва, эҳтимол, жабрланувчига нисбатан кўпроқ зўравонликка олиб келади.”

Оилаларда ажримлар сабабларини, жумладан, носоғлом оилаларда зўравонлик ҳолатлари мавжудлигини ўрганиш мақсадида фуқаролик ишлари бўйича судларнинг никоҳни ажралиш жараёнидаги ҳақиқий суд қарорларини ўрганишга қарор қилинди. Тадқиқот доирасида Самарқанд шаҳар фуқаролик ишлари бўйича судининг 2021-йил учун ажримлар бўйича қаноатлантирилган суд қарорлари ўрганилди. Қарорлар Ўзбекистон Республикаси Олий судининг очиқ порталидан юклаб олинди .

Самарқанд шаҳар суди девонининг маълумотларига кўра, 2021-йилда биринчи инстанция суди томонидан кўрилган никоҳни ажратиш тўғрисидаги ишларнинг сони 1680 тани ташкил этган; Шулардан: 884 таси қаноатлантирилган, 594 таси рад этилган, 53 таси тарафларнинг ярашуви туфайли тугатилган, 149 таси томонлар келмаганлиги сабабли кўриб чиқилмай қолган.

Суд томонидан қаноатлантирилган 884 та никоҳни ажратиш тўғрисидаги даъволардан 204 таси ҳал қилув қарори ўрганилиб , тизимлаштирилди, бу биринчи инстанция судининг 2021-йилда қабул қилинган барча қарорларининг 23,0 фоиздан ортиғини ташкил этади.

Миқдорий таҳлил шуни кўрсатдики, ажралишларнинг ярмидан кўпи ( 54,9%) никоҳнинг дастлабки 5 йилида, 85,3 фоизи эса никоҳнинг биринчи 10 йилида содир бўлади.

Эрта никоҳлар ажралиш жараёнига ҳам таъсир кўрсатмоқда: ажрашган қизларнинг 70,0 фоизи 23 ёшгача турмушга чиққан.

Оилавий судда никоҳни бекор қилиш учун далил сифатида қуйидаги сабаблар кўрсатилган: оилада доимий жанжал ва келишмовчиликлар, характердаги фарқлар ва бир-бирларини нотўғри тушуниш, турмуш ўртоғининг хиёнати, фарзандсизлиги. Ажралишларга меҳнат миграцияси таъсир кўрсатди, бу эса оилавий ҳаётнинг ёмонлашишига олиб келди. Шунингдек, ажрашиш сабаби сифатида аёлларга нисбатан зўравонлик кўрсатилган.

Гарчи зўравонликни ажралишнинг асосий сабаби деб ҳисоблашмасалар-да, аёллар оиладаги зўравонлик ҳақида алоҳида шикоят қилишган.

Ўзбекистонда ажрашиш жараёни жуда узоқ ва машаққатли жараён. Никоҳни бузишнинг асосий шарти томонларнинг хоҳиш-иродаси эмас, балки эр-хотиннинг бирга яшамаслигидир.

Бу ҳолат шуни кўрсатадики, оиладаги зўравонлик қурбони зўрловчидан алоҳида яшамагунча ажралишга ишона олмайди.

Ажрашиш жараёни ҳар бир туман ёки маҳаллада ташкил этилган давлат яраштириш комиссиясининг хулосасига ҳам боғлиқ. Шахсий ҳаёт дахлсизлигига қарамай, ярашув комиссияси томонидан оиланинг интим масалалари қўни-қўшнилар, жамоатчилик вакилларини ушбу жараёнга жалб этиш орқали муҳокама этилаётгани ҳам одоб-ахлоқ меъёрларининг бузилиши ҳисобланади.

Келишув комиссиялари фаолияти самарадорлигини аниқлашнинг имкони йўқ.

2021-йил февраль ойида собиқ адлия вазири Русланбек Давлетов фуқаролардан келиб тушган кўплаб мурожаатлар туфайли яраштириш комиссиялари тугатилганини маълум қилган эди. Бироқ суд қарорларидан кўриниб турибдики, амалда яраштириш комиссиялари фаолиятига барҳам берилмаган.

2019-йил август ойида қабул қилинган “Аёлларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунда зўравонлик қурбони бўлган аёллар никоҳдан ажрашиш учун давлат божи тўлашдан озод этилиши назарда тутилган. Ишларни ўрганишда маълум бўлдики, ушбу қонунга қарамай, суд ушбу ишларнинг бирортасида ҳам ушбу қоидани қўлламаган. Аёл эрининг зўравонлиги туфайли ажрашишни талаб қилган ҳолларда ҳам у давлат божи тўлашдан озод қилинмаган.

Судлар ажрашиш тўғрисидаги иш юритиш жараёнида вояга этмаган болаларнинг ҳуқуқларини ҳам бузади.

Оила кодексининг 44-моддасидан келиб чиқадики, эр-хотинлар никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ишни кўриб чиқишда судга никоҳ бузилганидан кейин вояга этмаган болалари уларнинг қайси бири билан яшаши тўғрисида ҳамда никоҳни бекор қилиш тартиби ва болаларни боқиш учун тўланадиган алимент миқдори тўғрисидаги келишувни тақдим этишлари мумкин. Шу билан бирга, бундай келишув бўлмаганда ёки эр-хотинлар ўртасида ушбу масалалар бўйича низо юзага келган тақдирда, суд ажрашиш тўғрисидаги ариза билан бир вақтнинг ўзида вояга етмаган болалар никоҳ бузилганидан кейин ота-оналарнинг қайси бири билан яшаши,  , шунингдек, вояга етмаган болаларни боқиш учун алиментлар ота-оналардан қайси бири билан ва қайси миқдорда ундирилиши тўғрисидаги масалани кўриб чиқиши шарт.

Бироқ амалда судлар вояга етмаган болалар, уларнинг келажак тақдири, уларни боқиш ва турар жой билан таъминлаш масаласини кўриб чиқмайди. Шунингдек, судлар вояга етмаган болаларни ажралиш жараёнига жалб қилмайди, уларнинг ажралиш ҳақидаги фикрини, шунингдек, ота-оналарни ажралишнинг мумкин бўлган ҳақиқий сабабларини аниқламайди.

Ўрганилган 204 та суд ишининг бирортасида ҳам фуқаролик ишлари бўйича суд бирор марта мулкни бўлиш масаласини кўриб чиқмаган. Судлар ўз қарорларида ҳар доим эр-хотин ўртасида мулкий низолар йўқлигини таъкидлаган. Бу Ўзбекистонда ёш турмуш қурган оилалар умумий мулкка эга бўла олмаётганидан ёки келажакда турмуш ўртоғи даъво қила олишидан қўрқиб, ўз номига мулк расмийлаштирмаслигидан далолат беради.

“Nemolchi.uz” зўравонликка қарши лойиҳаси асосчиси Ирина Матвиенко ажралишларни бевосита эрта никоҳлар билан боғлайди, унинг фикрича, бу кўп ҳолларда ота-оналарнинг ташаббуси билан содир бўлади: “Ўзбекистонда оила қуриш қарори кўпинча ёшлар ўз томонидан эмас, балки ўзлари келин топадиган ота-оналар томонидан қабул қилинади. Улар олий ўқув юртларига бориб, келинларга досье йиғади ёки қариндош-уруғлари, танишлари орқали қидиради. Ёшлар тўйдан олдин бир-икки марта кўришиб, ўзларини фақат яхши томондан кўрсатишади.

Айни пайтда амалга оширилаётган ажрашиш жараёнлари самарасиз механизм бўлиб, фақат муддатларни асоссиз равишда кечиктиришга қаратилган. Давлат ва суд тизими ўз ёндашувини қайта кўриб чиқиши, энг аввало, амалдаги қонунчилик ва халқаро ҳуқуқ нормаларига амал қилиши керак. Никоҳ каби ажралиш ҳам томонларнинг иродаси ва ифодаси бўлиши керак ва бу ҳолатда давлат гарданга ҳеч нарса юкламаслиги керак. Эр–хотиннинг шахсий интим ҳаётига аралашишнинг самарасиз амалиётига чек қўйиш, асосий эътиборни бола ва аёлнинг ҳуқуқларини, хусусан, ажрашгандан кейинги тақдири, моддий таъминоти ва эр–хотин ўртасида тўғри тақсимланишига қаратиш зарур.

Бундан ташқари, эри томонидан аёлга нисбатан зўравонлик ажралиш учун етарли асос деб ҳисобланиши керак. Давлат ажралиш бўйича сиёсатни ўзгартириши ва уни вазият сифатида тан олиши, шунингдек, аёллар ва болалар ажралишдан азият чекмасликлари учун ҳамма нарсани қилишга мажбурдир.

Аввало, ажралиш натижасида борадиган жойи қолмаган аёллар ва уларнинг фарзандлари учун имкон қадар кўпроқ марказлар (шелтерлар/бошпаналар) очиш керак. Ажрашган аёлларни янги касбларга ўргатиш, уларга доимий равишда малакали психологик ёрдам кўрсатиш зарур.

Мирзо Субхонов

Материал 12 ойлик The Oxus Society for Central Asian Affairs Fellowship 2021-2022 дастури доирасида тайёрланган.