Шаҳарсозлик нормаларини янгилаш ва шаҳарни режалаштириш зарурати ҳақида

Ўзбекистон шаҳарларининг ободонлаштирилиши ва яхшиланиши ҳали ҳам аҳолига ноқулайлик туғдирмоқда. Тураржой бинолари қуриляпти, “Нурафшан Бизнес Cити” ва “Янги Тошкент” каби йирик лойиҳалар амалга оширилмоқда ва режалаштирилмоқда. Бироқ, яхши ўйланмаган режалаштириш ва эскирган қоидалар инвесторларга ҳам, давлат бюджетига ҳам юк бўладиган янги муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Архитектор урбанист Анвар Мухамеджанов шаҳарсозлик ва шаҳарсозлик нормаларини янгилаш жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий соҳаларига қандай ижобий таъсир кўрсатиши мумкинлигини айтиб беради.

“60 км/соат” услубидаги  шаҳар концепциялари қимматроқ ва ижтимоий ва экологик жиҳатдан барқарор эмаслиги исботланганлиги сабабли, ривожланган мамлакатларнинг кўплаб шаҳарлари “шаҳарлар одамлар учун” тамойилига қайтишни бошлади. Бунга шаҳарни режалаштиришга янги ва эски ёндашувлар ва шаҳарсозлик меъёрларини қайта кўриб чиқиш орқали эришилдики, бу ерда шаҳарнинг кўламлилиги яна пиёдалар учун мослаштирилди.

Шаҳарсозлик нормалари шаҳарнинг ривожланишига нафақат техник ва иқтисодий, балки ижтимоий жиҳатдан ҳам ёрдам беради, одамлар орасидаги синфий тафовутларни бартараф этади. Улар, шунингдек, ривожланишнинг асосий манбаси сифатида макондан фойдаланиб, шаҳарнинг келажакдаги қиёфасини амалга оширишга ёрдам беради. Шаҳар режаси ва меъёрларнинг саводли тузилганлиги шаҳар раҳбарларига қуйидаги соҳаларда конструктив ўзгаришларни янада самарали амалга оширишга ёрдам беради: 

• Ўсиш учун стратегия

Обод шаҳарлар тартибли ривожланиш учун режалаштириш ва меъёрлар орқали эришиладиган махсус ишлаб чиқилган рамкалар орқали ривожланади. Шаҳарнинг муваффақиятли ўзгариши ўз -ўзидан эмас, аксинча, конструктив стратегик режалаштириш натижасидир. 

• Саводли режалаштириш – самарали натижа

Амалдорлар турмуш шароитини яхшилаш учун сайланади ва тайинланади.

Бироқ, муаммоларнинг кундалик миқёсини ҳисобга олсак, ҳамма ўзгаришлар бирданига содир бўлиши даргумон. Бу ерда яхши режалаштириш долзарб муаммоларни, мавжуд ресурсларни аниқлайди ва ташаббуслар зиддиятли йўналишларда ривожланмаслигини кафолатлайди. Масалан, транспорт соҳасида, нима учун метрополитен ўтган йўлларни кенгайтириш керак? 

• Шаҳарнинг мос келадиган шакли

Уй -жой, бандлик, қулайлик ва хавфсизлик – шаҳар шаклига бевосита боғлиқ бўлган шаҳар аҳолиси учун асосий муаммолардир. Аҳоли зичлиги, ердан фойдаланиш, жамоат жойлари ва инфратузилма ва хизматларнинг жойлашуви бўйича яхши сиёсат ўртача ҳаёт сифатини таъминлаши мумкин. 

• Шаҳарни режалаштириш  ва иқтисодиёт

Шаҳарлар иқтисодий фаолликни рағбатлантириш мақсадида инвестицияларни жалб қилиш учун рақобатлашаётган бир пайтда, режалаштириш мувофиқлаштиради, меъёрлар эса иқтисодий фаолиятнинг фазовий жойлашуви ва тақсимланишини мустаҳкамлайди. 

• Шаҳарлар ва уларнинг қўшнилари иқтисодиёти

Шаҳар иқтисодиёти вакуумда ишламайди. Шаҳар атрофдаги ҳудудлар ва аҳоли пунктлари билан боғлиқ бўлиб, улар билан ресурс ва имкониятларни баҳамлашади. Шу сабабли, шаҳар чегаралари билан чегараланиб қолишнинг ўрнига қўшма иқтисодиётни режалаштираётган шаҳарлар, шаҳарлараро мувофиқлаштириш орқали рақобатбардош устунликка эга бўлиши мумкин. 

• Коллектив режа ва мустаҳкам муносабатлар

Урбанизациянинг фойдасини кўрган шаҳар раҳбарлари, бундан фойдаланиш учун қўлидан келганича ҳаракат қилишлари керак.

Шаҳар режасининг жамоавий қўллаб-қувватланадиган тузилмаси маҳаллий раҳбарлар фуқаролар, инвесторлар ва вазирликлар билан алоқада бўлишлари учун режалаштиришда ҳамма иштирок этадиган йўл харитасини яратади. 

• Инвестициялар ишончлилиги

Инвестициялар-бу шаҳарнинг тахмин қилинадиган шароитларидан фойда оладиган узоқ муддатли корхона. 

Шаҳарни режалаштириш ва қоидалар ноаниқликни камайтириш учун активлар бўлиб, улар манфаатдор томонлар учун шаффоф имкониятларни яратишга омил бўлади. 

• Муаммоларга муносабат билдиришдан кўра, уларни олдиндан кўра билиш яхшироқ

Шаҳарсозлик ва меъёрлар келажакдаги муаммоларнинг илдизини олдиндан кўра билишга имкон беради. Режалаштирилмаган фазовий моделлар самарасиз бўлиб, уларни сақлаш учун қўшимча ресурслар талаб қилинади ва ёмон ечимларнинг юқори баҳоси ёки бўлмаслиги уларни қайтариб бўлмайдиган қилиб қўяди. Ўз келажагини режалаштирмаган шаҳарлар кўпинча орқада қоладилар. 

• Ҳаракатларнинг уйғунлиги

Маъмурият ва аҳоли ўртасида мулоқот қилиш имконияти шаҳарларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бироқ, турли идораларнинг қарама -қарши ҳисоботлари бу имкониятни бузиши мумкин.

Бош режа – сурат ёки ободонлаштириш лойиҳаси эмас; бу фуқароларнинг фаровонлиги ва ҳаёт сифатини яхшилашга қаратилган расмий ҳужжат. Сифатли бош режа қабул қилинган шаҳарни ривожлантиришнинг стратегияси ва унга мослаштирилган шаҳарсозлик нормаларига мувофиқ ишлаб чиқилган, шунинг учун уни ўз-ўзидан ишлаб қолмайди. 

Шаҳарсозлик қоидалари фуқаролик қадриятларини шаҳарни ривожлантириш ишларига қўшиб, юқоридаги муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради. Улар муҳим, чунки ҳамма амалдорлар ва режалаштирувчиларнинг имкониятлари ва мақсадлари бир хил эмас; ҳамма меъморлар ҳам бир хил тасаввурга эга эмас. Ҳамма ер участкалари ҳам бир хил ривожланиш салоҳиятига эга эмас, иқтисодий шароит ва сиёсий устуворликлар вақт ўтиши билан ўзгариб туради.

Масалан, яқинда Ўзбекистонда прописканинг бекор қилиниши ва урбанизациянинг кучайиши одамларнинг қишлоқ аҳоли пунктларидан шаҳарларга кўчишига олиб келади. Бироқ, инфратузилма бунга тайёр эмас, шаҳарни режалаштириш автомобилларга боғлиқ бўлиб қолган, шаҳарсозлик нормалари эса урбанизацияни ҳисобга олган ҳолда янгиланмаган. Шу боис, юқори сифатли бош режалар тузишдан олдин, аввало, шаҳарни ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш, Ўзбекистонда олиб борилган илмий тадқиқотлар асосида мавжуд шаҳарсозлик меъёрлари ва режалаштириш тамойилларини қайта кўриб чиқиш зарур.

Ҳаракатсизлик мавжуд ва янги қурилаётган шаҳарларда аҳоли учун яшаш нархининг ошишига олиб келади, худди шундай автомобиль ва ёнилғига қарамлик, экологик муаммолар ва йўл-транспорт ҳодисаларининг юқори даражасини келтириб чиқаради. 

Анвар Мухамеджанов

Архитектор-урбанист, Осиё Тараққиёт Банкининг стипендиати, Токио Университетининг магистри, халқаро ривожланиш ва минтақавий режалаштириш соҳасининг мутахассиси