Газ ёки бензин: автомобиллардан кўриладиган зарарни камайтириш йўллари

Автомобиль транспорти Ўзбекистонда, айниқса Тошкентда атмосфера ифлосланишининг асосий манбаларидан бири ҳисобланади. Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотларига кўра, Ўзбекистонда атмосферага зарарли чиқиндиларнинг 60 фоизи ва Тошкентда 88 фоизи автомобиллар ҳиссасига тўғри келади. Шу боисдан бу салбий таъсирни камайтириш чоралари долзарб масала бўлиб турибди.

Ўзбекистонда автомобиль транспортидан ҳар йили атмосферага чиқариладиган зарарли чиқиндилар миқдори тахминан 1,5 миллион тоннани ташкил этади. Асосий ифлослантирувчи моддалар азот оксидлари (NOx), углерод оксиди (CO), углеводородлар (HC) ва қаттиқ заррачалар (PM)дир.

NOx кислотали ёмғирлар ҳосил бўлишига олиб келади, бу эса одамлар соғлиғига ва атроф-муҳитга зарар етказиши мумкин. CO заҳарли газ бўлиб, бош оғриқ, бош айланиши ва ҳушдан кетиш каби ҳолатларга сабаб бўлади. HC смог ҳосил бўлишига ёрдам беради, бу эса ҳаво сифатини ёмонлаштириб, нафас аъзолари касалликларига олиб келиши мумкин. PM майда заррачалар бўлиб, ўпкага тушганда турли касалликларни келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари, ушбу зарарли моддалар иқлим ўзгаришига ҳам таъсир этади.

Gas-Truck компанияси тадқиқотига кўра, метан (табиий газ) автомобиллар учун бензинга нисбатан экологик жиҳатдан тоза ёнилғи ҳисобланади. Метан бензинга нисбатан 25 фоиз камроқ углерод гази, 60 фоиз камроқ азот оксиди ва 90 фоиз камроқ углеводород чиқаради. Бундан ташқари, метанда ер ва сувни ифлослантирадиган олтингугурт, қўрғошин ва бошқа оғир металлар бўлмайди.

Аммо газ ёнилғисига ўтиш автотранспортдан иссиқхона газлари чиқишини тўлиқ ҳал қилмайди. Ўзбекистоннинг Биринчи миллий иқлим ўзгариши тўғрисидаги ҳисоботи маълумотларига кўра, Ўзбекистон дунёда табиий газни энг кўп ишлаб чиқарувчи ва истеъмол қилувчи давлатлардан бири ҳисобланади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг иқлим ўзгариши бўйича Рамали конвенцияси (РКИК БМТ) қарорига мувофиқ 2021 йилда тайёрланган Ўзбекистоннинг биринчи икки йиллик ҳисоботига кўра, Нефть ва газ саноати мамлакатда “Ёнилғидан учувчи чиқиндилар” тоифасида парник газлари чиқишининг энг йирик манбаи ҳисобланади. Табиий газ тизимидан учиб кетишга боғлиқ чиқиндилар 99 фоизни ташкил этади. Табиий газ йўқотишлари асосан газқувурлар тизими ва эскирган жиҳозлардан хавфсиз фойдаланиш учун зарур технологик операциялар билан боғлиқ.

Ўзбекистон йўлларида қанча газли автомобиллар ҳаракатланмоқда?

Ўзбекистон транспорт вазирлиги маълумотига кўра, 2023 йил 1 январь ҳолатига кўра мамлакатда 3 086 333 та транспорт воситалари мавжуд бўлган.

Халқаро Автомобиль транспорти Ассоциацияси (IAA) маълумотларига кўра, 2023 йил 1 январь ҳолатига дунёда 1,47 миллиардта автомобиль бўлиб, шундан:

Қиёс учун қўшни давлат Қозоғистон статистикаси:

Қозоғистон статистикаси
Қозоғистон Республикаси Миллий иқтисодиёт вазирлиги Статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2023 йил 1 январь ҳолатига Қозоғистонда 5,5 миллионта автомобиль бўлиб, шундан:

Статистикадан кўриниб турибдики, дунёда бензинли автомобиллар кўпроқ устунлик қилади. Иккинчи ўринда дизель ёқилғили автомобиллар, учинчи ўринда эса газ ёқилғили автомобиллар туради. Электромобиллар эса умумий автопаркнинг кичик улушини ташкил этади. Ўзбекистонда ҳам асосан бензинли автомобиллар кўпчиликни ташкил этади, иккинчи ўринда газ ёқилғили машиналар туради.

Ўзбекистон ҳукумати автотранспорт чиқиндилари билан атмосфера ифлосланишини камайтириш учун қандай чораларни кўрмоқда?

2019 йил 30 октябрда 2030 йилгача Ўзбекистон Республикаси атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги Концепция тасдиқланган.

Концепцияда атмосфера ҳавосининг асосий ифлосланиш манбалари сифатида металлургия, энергетика, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, нефть-газ ва кон саноати корхоналари ҳамда автотранспорт кўрсатилган.

Атмосферага чиқариладиган автотранспорт чиқиндилари ҳажми транспорт воситаларининг экологик даражаси, ишлатиладиган ёқилғи сифати ва йўл ҳаракатини тўғри ташкил этилишига боғлиқ.

Концепцияда белгиланган вазифалардан бири транспортни газ баллонлари, электр юритма ва бошқа альтернатив ёқилғи турларига ўтказиш, шунингдек тегишли йўл инфратузилмасини яратишдир. Кўрилган чоралар натижасида 2030 йилга қадар жамоат транспортининг 80 фоизи газ баллонлари ёки электр юритмага ўтказилиши кутилмоқда.

Концепцияни амалга ошириш учун 2019-2021 йилларда ижро этиш бўйича “Йўл харитаси” ишлаб чиқилган ва қабул қилинган. Унда Ўзбекистон транспорт соҳасида автомобиль транспорти етакчи роль ўйнашини таъкидланган. Ҳозирги вақтда йўловчи ташишнинг 98 фоиздан ортиғи автомобиль йўллари орқали амалга оширилиб, юк ташишнинг 88 фоиздан кўпроғи ҳам автомобиль транспорти орқали амалга оширилмоқда.

Ҳукумат транспорт соҳасини сезиларли даражада ўзгартириш ва ривожлантириш, стратегик ташаббуслар ва ҳуқуқий ҳужжатлар орқали унинг самарадорлигини ошириш мақсадида ҳаракат қилмоқда. Бу жараён темир йўл, автомобиль ва авиацион транспортга мақсадли инвестициялар билан ҳамроҳ. Натижада, масалан, Логистика самарадорлиги индексининг кўпгина кўрсаткичлари яхшиланган.

Маълумот: Логистика самарадорлиги индекси – LPI (Logistics Performance Index) Жаҳон банки томонидан ҳар икки йилда нашр этилади. Ушбу индекс танланишига сабаб, унга эътибор ички ва халқаро логистика фаолиятини яхшилашга рағбатлантиради, бу эса миллий рақобатбардошликни оширишнинг асосий шарти ҳисобланади. Индекс таркибидаги компонентлардан бири – савдо-транспорт инфратузилмаси сифатидир. 2022 йилда бу кўрсаткич 2018 йилдаги 2,57 дан 2022 йилдаги 2,4 га бироз пасайган.

Ўзгартиришлар жараёнидаги дастлабки қадамлардан бири шахсий ва умуман автомобиль транспортидан фойдаланишнинг изчил ортиб боришига қарши туриш қобилиятини таъминлашдир. Бунинг учун автомобиль транспортининг атроф-муҳитга салбий таъсирини камайтиришга ва альтернатив транспорт турларидан фойдаланишни рағбатлантиришга қаратилган ташаббуслар амалга оширилмоқда.

Ҳар йили автомобиллар сони ортиб бормоқда. 2022 йил 1 январь ҳолатига Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, жисмоний шахсларга тегишли йўловчи автомобилларнинг умумий сони Ўзбекистонда 3 051 734 тани ташкил этган (2021 йил бошига нисбатан 10,2 фоиз кўп). 1000 аҳолига ўртача 87 та автомобиль тўғри келган.

Аҳолининг автомобиллар билан энг яхши таъминланган қисми тошкентликлар – пойтахтда 1000 кишига 178 та автомобиль тўғри келган. Кейин Тошкент (106), Хоразм (104), Бухоро (100) ва Самарқанд (92) вилоятлари келади.

Умуман олганда, сўнгги олти йил ичида жисмоний шахсларга тегишли автомобиллар сони 1,5 баробарга ошган:

• 2021 йил 1 январь ҳолатига – 2 767 126 (+йил давомида 14,7 фоизга кўпайган);
• 2020 йил 1 январь – 2 410 421 (+6 фоиз);
• 2019 йил 1 январь – 2 272 185 (+6,5 фоиз);
• 2018 йил 1 январь – 2 133 507 (+3,7 фоиз);
• 2017 йил 1 январь – 2 057 331 (+4,2 фоиз);
• 2016 йил 1 январь – 1 974 182.

“Йўл харитаси”га кўра, Вазирлар Маҳкамасига қазилма ёқилғи субсидияларини тўғрилаш ёки қисқартиришнинг энг яхши усулларини кўриб чиқиш тавсия этилган. Бунинг мақсади транспорт воситаларида атроф-муҳитга камроқ зарар етказадиган сифатли ёқилғи турларидан фойдаланишни таъминлаш; паст сифатли ёқилғидан воз кечиш ва кам карбонли ёқилғи билан ишлайдиган альтернатив транспорт воситаларидан фойдаланишни рағбатлантиришдир.

Автомобил эгалари учун газ ёқилғиси автомобилларнинг афзалликлари ва камчиликлари

Иқтисодийлик – газнинг бензиндан асосий афзаллиги. Газ ёқилғиси бензиндан анча арзонроқ бўлиб, автомобилни ишлатиш харажатларини камайтиришга имкон беради. Масалан, пропан бензиндан деярли икки баравар арзон, метан эса уч баравар арзон.

2023 йил 26 сентябрь ҳолатига Ўзбекистонда ёқилғи нархлари Ўзбекистонда ёқилғи нархлари дунёдаги нефть нархлари ўзгаришига қараб даврий равишда индексация қилинади.
Ўзбекистондаги автомобилларнинг ўртача ёқилғи сарфи

Бензин 8-12 литр 100 км га
АИ-80: 100 км га 12-15 литр
АИ-92: 100 км га 8-10 литр
АИ-95: 100 км га 7-8 литр
Дизель
100 км га 7-9 литр
Суюлтирилган газ
100 км га 9-12 литр

Газ автомобилларининг камчиликлари

• Асосий камчилик сифатида, автомобил эгалари юк хонасидаги жойни газ баллонлари эгаллаб қолишини, бу эса унинг сиғими ва қулайлигига салбий таъсир қилишини таъкидлайдилар.
• Автомобиль оғирлашади. Газ баллонлари автомобилга қўшимча вазн қўшади, бу унинг юриш хусусиятларига, ёқилғи сарфига ва шиналарнинг ейилишига таъсир қилиши мумкин.
• Жиҳозни рўйхатдан ўтказиш. Газ жиҳози ўрнатилгандан сўнг тегишли сертификат олиш ва уни Йўл ҳаракати хавфсизлиги Бош бошқармасида рўйхатдан ўтказиш лозим, бу эса вақт ва қўшимча маблағ талаб қилади.
• Қўшимча харажатлар. Газ жиҳозини ўрнатиш аниқ нархга эга бўлиб, у автомобилдан қанчалик кўп фойдаланишга боғлиқ равишда бир неча ой ёки йилда ўзини оқлайди. Шунингдек, газ жиҳозини мунтазам техник хизмат кўрсатиш ва текшириб туриш талаб этилади.
• Двигатель учун салбий жиҳатлари. Айрим двигатель турлари газда ишлашда қизиб кетиш, детонация ёки компрессиянинг пасайиши каби муаммоларга дуч келиши мумкин. Бунинг учун двигател хусусиятларига мос газ жиҳози турини танлаш ва созлаш лозим.
• Ёқилғи қуйиш шохобчалари муаммоси. Барча ҳудудларда етарли миқдорда газ заправкаси йўқ, бу эса сафарни режалаштиришда қийинчилик туғдиради. Шунингдек, турли жойлардаги газ сифати турлича бўлиб, двигатель ишига таъсир қилиши мумкин.

Ўзбекистон Транспорт вазирлиги маълумотларига кўра, 2023 йил 1 январь ҳолатига мамлакатда 2,490 та ёқилғи қуйиш шохобчаси бўлиб, шундан:

• 2,240 та бензин ва дизель ёқилғиси билан
• 250 та суюлтирилган газ билан
• 15 та электр ёқилғиси билан аҳолини таъминлайди

Шунга қарамай, газ автомобиллари бир қатор камчиликларга эга: бензин автомобилларига нисбатан ёқилғи сарфи бироз кўпроқ, ёқилғи қуйиш шахобчалари камроқ бўлса-да, газ нархи бензиндан арзонроқ эканлиги сабабли бундай машиналар истеъмолчи учун иқтисодий ва жозибалироқ ҳисобланади.

Мана, бензинли автомобилдан зарарли чиқиндиларни камайтиришнинг бир нечта усули:

1. Тежамкорроқ автомобилларда юриш
2. Автомобилни мунтазам хизмат кўрсатиб бориш
3. Автомобилни ортиқча юкламаслик
4. Тез газ бериш ва тормоздан сақланиш
5. Шаҳар режимида паст айланма билан юриш
6. Оммавий транспорт ёки бошқа транспорт турларидан фойдаланиш

Бизнинг ҳар биримиз автомобиль транспортидан чиқадиган зарарли моддаларни камайтиришга ўз ҳиссамизни қўша оламиз.