Грузияда иш берувчи ишчи топа олмайди, ишсиз эса ишга киролмайди. Нега?

Грузияда бир қарашда ғалати ҳолат юзага келди: сўнгги сўровларга кўра, мамлакат аҳолисининг 58 фоизи ишсизликни асосий муаммо деб билади (НДИ, 2023 йил декабрь), корхоналар эса кадрлар етишмаслигидан шикоят қиладилар. Сўровда қатнашган грузиялик иқтисодчиларнинг фикрига кўра, бугунги кунда бизнес учун энг қийин нарса кадрларни танлашдир (ПМCГ, 2023 йил декабрь).

Таълим сифати пастлиги туфайли Грузияда узоқ вақтдан бери юқори малакали ишчи кучи етишмайди. Ва яқинда улар паст малакали кадрлар ҳам (ҳеч қандай махсус билим ёки тажрибага эга эмас) камайганлиги ҳақида гапиришмоқда.

Бундай ходимларнинг етишмаслиги ҳақида ижтимоий тармоқлардан билиб олишингиз мумкин, бу ерда кўпинча кимгадир уй ёрдами, боғбон, официант ва бошқалар кераклиги ҳақида хабарлар келади. Бу тоифадаги кадрлар айниқса ҳудудларда етишмайди.

Ушбу парадоксал ҳолатга нима сабаб бўлди? Нега минглаб одамлар иш излаётган мамлакатда ишчи кучи етишмайди? Миллий статистика хизмати маълумотларига кўра, Грузияда ишсизлик даражаси 16 фоизни ташкил этади. Бу дунёда жуда юқори кўрсаткич.

Ижтимоий тармоқларда кимдир кадрлар етишмаслигидан шикоят қилса, шарҳларда одатда иш берувчи маошни ошириши керак ва муаммо ҳал бўлади, деб ёзилади. Дарҳақиқат, агар ходимларнинг иш ҳақини ошириш ходимларнинг йўқлигидан кўра кўпроқ даромад келтирса, нега уларнинг маошларини ҳеч бўлмаганда ўз манфаатлари учун оширишмайди?

Дарҳақиқат, Грузияда вазият анча мураккаб ва ишчи кучи танқислиги нафақат иш ҳақининг пастлиги билан боғлиқ. Мамлакатда ишсизлик ва ишчи кучи танқислиги параллел равишда мавжуд ва бу парадокс бир неча сабабларга кўра юзага келади.

Грузияда уч миллион меҳнатга лаёқатли (яъни 15 ёшдан ошган) одамлар яшайди. Улардан 1,6 миллиони меҳнат ресурсларида, яъни иш билан банд ёки ишсиз, лекин фаол иш излаётган (ишсизнинг расмий таърифи – ишламаётган, лекин фаол иш қидираётган ва ишга киришишга тайёр бўлган шахс) .

1,4 миллион киши ишчи кучидан ташқарида, яъни, ишламайди ва иш қидирмайди. Грузияда ишчи кучи етишмаслигининг асосий сабабларидан бири унинг иш кучи иштироки даражасининг пастлигидир 54 фоиз. Ишчи кучининг иштироки даражаси – маълум бир ёш гуруҳидаги банд ва ишсизлар сонининг шу гуруҳдаги жами аҳоли сонига нисбати.

Аҳолининг бундай катта қисми ҳатто иш қидирмаётганига ҳам паст иш ҳақи сабаб бўлиши керакдек туюлади. Бир қарашда, одамлар қанча кўп маош олса, ишлашга шунчалик тайёр бўлиши мантиқий туюлади.

Бироқ, бу далил фақат қисман тўғри, чунки Грузиядан кўра кам иш ҳақига эга бўлган жуда камбағал мамлакатлар ҳам ишчи кучининг иштироки даражаси анча юқори.

Масалан, Грузиядан уч баробар камбағал Анголада бу кўрсаткич 90 фоизни ташкил этади. Традинг Эcономиcс маълумотларига кўра, Грузия ишчи кучининг иштироки бўйича дунёнинг 100 мамлакати орасида қуйидан 14-ўринни эгаллайди.

Грузияда паст ва эҳтимол ўрта малакали потенциал кадрлар бир неча сабабларга кўра ишчи кучидан четда қолмоқда. Улар орасида иккита асосийни ажратиб кўрсатиш мумкин – давлат томонидан ижтимоий ёрдам ва муҳожирларнинг пул ўтказмалари.

1-сабаб: ижтимоий нафақалар

Бугунги кунда Грузиядаги ижтимоий ёрдам тизими одамларнинг ишлашга бўлган қизиқишини камайтирадиган тарзда тузилган.

Мисол учун, агар ижтимоий ҳимояга муҳтож оила аъзоси ишга жойлашса, бир йилдан сўнг у ижтимоий ёрдам олишни тўхтатади. Аммо оиланинг қашшоқликдан чиқиши учун бир йил етарли эмас.

Қолаверса, ижтимоий ҳимояга муҳтожлар асосан паст малакали одамлар бўлиб, улар учун ойига 1000 лари [тахминан 370 доллар] маош билан иш топиш деярли мумкин эмас.

Шундай қилиб, ижтимоий ёрдам олувчилар иш ҳақи уларнинг имтиёзларини “олиб қўйишидан” қўрқишади. Аслида, Грузия ижтимоий хавфсизлик тармоғи одамларни ишсиз қолишга ундаш орқали ишлашга бўлган мотивация ва иштиёқни камайтиради.

Ишсизлик нафақалари мавжуд бўлган аксарият мамлакатларда бу имтиёзлар шартсиз эмас. Агар одам фаол равишда иш қидираётган бўлса, лекин топа олмаса, улар тўланади.

2-сабаб: чет элдан пул ўтказмалари

Ишчи кучи иштирокининг паст кўрсаткичларига таъсир қилувчи иккинчи омил чет элдан пул ўтказмаларига боғлиқликдир. Жаҳон банки маълумотларига кўра, Грузия 2022 йилда пул ўтказмалари бўйича дунёда 22-ўринни эгаллайди. Йил давомида у бутун мамлакат иқтисодиётининг 15,7 фоизини ташкил этди.

Грузия учун муҳожирнинг оиласи ва бошқа қариндошларига ёрдам бериши одатий воқеа. Бу эса уларнинг ишлаш истагини камайтиради.

3-сабаб: кадрларнинг мамлакатдан чиқиб кетиши

Кадрларнинг мамлакатдан чиқиб кетиши ҳам меҳнат бозорига катта таъсир кўрсатмоқда. 2018-2022 йилларда Грузиядан 383 минг фуқаро ҳижрат қилган. Худди шу даврда Грузияга 263 минг киши қайтди. Салбий миграция салдоси 120 минг кишини ташкил этди.

Агар 15 ёшгача бўлган эмигрантларни ҳисобга олмасак, Грузия меҳнат бозори камида 100 минг кишини йўқотди.

4-сабаб: маданий омил

Бир маданий омилни ҳам ҳисобга олиш керак: Ғарб давлатларидан фарқли ўлароқ, Грузия анъаналарида мактаб ёшидан бошлаб, ҳатто ёзги таътилда ҳам, мактаб ўқувчилари ва талабаларнинг бўш вақтлари кўпроқ бўлганда эрта ишга жойлашиш йўқ.

Болалар узоқ вақт давомида ота-оналарига моддий жиҳатдан қарам бўлиб қоладилар. Сўнгги йилларда бу ҳолат ўзгариб бормоқда, 15 ёшдан 21 ёшгача бўлганлар кўпроқ иш кучига қўшилмоқда, бироқ вазият ҳали ҳам кўнгилдагидек эмас.

Айни пайтда, бу кам малака ва тажрибага эга бўлган ва кам малакали кадрларга бўлган ортиб бораётган талабни ҳеч бўлмаганда қисман қондириши керак бўлган фуқаролар тоифаси. Эрта ёшда олинган иш тажрибаси келажакда ишга жойлашишда ёрдам беради.

5-сабаб: инфляция

Кадрлар тақчиллиги сабабларидан бири охирги йиллардаги юқори инфляциядир. Инфляция, яъни пулнинг харид қобилиятининг пасайиши ҳақиқатда иш ҳақини пасайтиради. Бу эса ўз навбатида одамларнинг ишлаш истагини камайтиради.

Сўнгги 10 йил ичида Грузияда ўртача иш ҳақи 110 фоизга ошди, яъни икки баравар кўпайди. Бироқ, худди шу даврда инфляция 50 фоизни ташкил этди. Яъни реал иш ҳақи 60 фоизга ошди.

Бундай ўсиш бой мамлакатларда яхши натижа бўлади. Аммо 10 йил аввал ўртача ойлик иш ҳақи 650 лари [тахминан 241 доллар] бўлган Грузияда бу турмуш даражасини сезиларли даражада яхшиламайди.

Шунинг учун иш ҳақини сезиларли даражада ошириш учун иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари ва меҳнат унумдорлигини сезиларли даражада ошириш керак.

Агар ишчи кучига талаб ортиб бориши давом этса ва инфляция даражаси барқарорлашса, меҳнат бозорида малака, таълим ва меҳнатга мотивация бўйича жиддий муаммоларга қарамасдан, иш ҳақи ўсишда давом этади, бу эса ишчи кучи танқислигининг қисқаришига олиб келади.

Бир кун келиб иш берувчилар иш ҳақини икки ёки уч баравар оширишига ва ҳамма иш билан таъминланишига умид қилишгина эмас, балки меҳнат бозоридаги ва умуман Грузия иқтисодиётидаги муаммоларни холисона баҳолаш даркор. Иқтисодий ривожланишсиз бу амалга ошмайди.