Ўзбекистонда электромобиллар: чироқлар ўчганида ва электр нархлари ошганида

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда энергия манбаи сифатида электр энергиясидан фойдаланадиган транспорт кенг оммалашмоқда. Бироқ, мамлакатда «яшил» транспортнинг тарқалиши бир текис бўлмади, давлат томонидан қилинган барча саъй-ҳаракатларга қарамай, фақат 2021 йилдан бошлаб кучайди. Қуйида электромобилларга бўлган талабнинг ўсиш сабабларини, улар республикада қачон ишлаб чиқарила бошланиши ва келажакда қандай муаммолар бўлиши мумкинлигини кўриб чиқамиз.

“Яшил чироқ”

Ўзбекистонда электромобиллар оммалашиб бораётганининг асосий сабаби давлат томонидан уларни хориждан олиб киришда қатор имтиёзлар жорий этилгани бўлди. Шундай қилиб, 2019 йил 1 январдан бошлаб электромобиллар импортига ноль божхона ставкаси қўлланила бошланди, бироқ дастлаб уни 10 фоиз қилиб белгилаш таклиф этилганди. Бундан ташқари, электромобиллар импорти учун акциз солиғи ставкаси нолга тенглаштирилди. Шундай қилиб, электромобилни олиб киришда унинг эгаси ҚҚС ва турли тўловларни, шу жумладан йўл фонди ва божхона расмийлаштируви учун тўловларни амалга ошириши керак.

Президент Шавкат Мирзиёев 2021 йил сентябрь ойида Солиқ кодексига янги банд киритилган қонунни имзолади. Янгиликка кўра, мамлакатга электромобилларни олиб кирганда улар транспорт воситалари йиғимларини тўлашдан озод қилинган.

Юзага келган шароитда электр транспорти кўплаб Ўзбекистон фуқаролари учун чет эл автомобилларига муқобил ҳисобланади, бу импорт божлари ва йиғимларини тўлашни талаб қилади, улар эса, ўз навбатида, уларнинг нархини оширади. Электр транспорти деярли барча тўловлардан озод қилинганига қарамай, у дарров оммабоп бўлмади – бунинг учун бир неча йил керак бўлди.

Оммабопликнинг ўсиши

2019 йилнинг биринчи ярмида, яъни электромобиллар импорти учун имтиёзлар қўлланила бошланганда, атиги 20 дона импорт қилинган бўлса, божхона тўлови нолга тенг бўлганлиги сабабли 600 дан ортиқ премиум синфига мансуб автомобиллар олиб кирилган. Умуман олганда, 2021 йилгача импорт қилинган электромобиллар сони 200 тадан кам эди.

2021 йилдан бошлаб вазият кескин ўзгара бошлади. Масалан, биргина ўша йилнинг июль ойида Ўзбекистонга 164 дона электромобиль олиб кирилган бўлса, етти ойда уларнинг сони 400 тадан ошиб, йил якунига кўра 809 донага етди. Худди шу 2021 йилда импорт қилинган электр транспорт воситаларининг нархи 16,9 миллион долларни ташкил этди, бу 2020 йилдаги кўрсаткичдан олти баравар кўп. Республикага олиб кирилаётган электр транспорт воситаларининг деярли 90 фоизи Хитойдан, иккинчи ўринда эса сезиларли ортда қолиш билан Туркия ва АҚШдан келган.

2021 йил ноябрь ойидан бошлаб Ўзбекистон Йўл ҳаракати хавфсизлиги давлат инспекцияси электромобиллар учун «яшил» давлат рақамларини беришни бошлади. Келгусида электр транспорти шаҳарларнинг марказий қисмларига киришда бир қатор афзалликларга эга бўлиши режалаштирилган.

2022 йилда Ўзбекистонга умумий қиймати 69,8 миллион долларлик 2180 та электромобиль импорт қилинган бўлса, ўша йилнинг апрель ойида электромобиллар импорти бўйича ойлик рекорд ўрнатилди – 279 та автомобиль. Шунингдек, Хитой барча етказиб беришларнинг деярли 90 фоизини ташкил этди (ёки 2000 га яқин электромобиль). Иккинчи ўринни 111 та электромобиль билан Бирлашган Араб Амирликлари, учинчи ўринни 58 та автомобиль билан Германия эгаллади.

2023 йилда Ўзбекистонга электромобилларни импорт қилиш ҳажми ўсишда давом этди. Дастлабки етти ойда мамлакатимизга 217 миллион долларлик 7139 та электромобиль импорт қилинган бўлса, июль ойида электр транспорт воситаларининг ойлик импорти бир йилда олтинчи марта рекорд ўрнатди ва салкам 2000 та автомобилга яқинлашди. Бундан ташқари, Хитойнинг улуши аввалги икки йилга нисбатан ошди – 93,2%. Иккинчи ўринни 376 та электромобиль олиб келинган Гонконг, учинчи ўринни 64 та машина билан Германия эгаллади.

Бироқ, агар ХХР Бош божхона бошқармаси маълумотларига қарасангиз, Хитой электромобиллари билан боғлиқ вазият янада ҳайратланарли кўринишда намоён бўлади. Хитой божхона статистикасига кўра, 2023 йилнинг 9 ойи давомида Ўзбекистонга 20,6 мингдан ортиқ электромобиль экспорт қилинган. Шу билан бирга, электромобилларнинг ўртача нархи 12,6 фоизга – 22,2 минг долларгача ошган. Шундай қилиб, Хитой ва Ўзбекистоннинг электромобилларни етказиб бериш бўйича статистикаси бир неча бараварга фарқ қилади, аммо бунинг сабаблари ҳалигача номаълум.

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар марказининг маълумотларига кўра, сўнгги икки йилда Ўзбекистонда енгил электромобиллар савдоси 19 бараварга, яъни 3,6 мингтага ошган.2023 йил бошидан буён электромобилларни харид қилиш ва сотиш етти баравардан кўпроққа ошган, сотувлар эса ойдан-ойга ўсиб бормоқда.Сентябрь ойидан ўсиш суръати бироз секинлашди.

Инфратузилманинг ривожланиши

“Яшил” транспорт ривожланишининг дастлабки босқичларида – COVID -19 пандемиясидан олдин – электр транспорт воситалари учун тегишли инфратузилма йўқ эди, бу эса уларнинг савдосини ушлаб турди. 2020 йил октябрь ойида Makro Ecopark филиали автотураргоҳида Тошкентдаги биринчи электромобилларни қувватлантириш станцияси ўрнатилди ва бу Ўзбекистонни дунё бўйлаб илк бор PlugShare карталарига қўшиш имконини берди. Орадан бир йил ўтиб, Makro электр зарядлаш шохобчалари тармоғини қуриш режалари билан ўртоқлашди, бунинг натижасида компания Тошкент шаҳри ва республиканинг бошқа ҳудудларида ўрнатилиши режалаштирилган 30 та станцияни етказиб беришга буюртма берди.

2021 йилнинг май ойига келиб Тошкентда атиги тўққизта қувватловчи электр станцияси мавжуд эди, улардан тўрттаси Makro томонидан қурилган, қолганлари эса TokBor компанияси томонидан ўрнатилган. Июнь ойига келиб электр қувватлаш шохобчалари сони 20 тадан ошди, сентябрь ойи охирида эса уларнинг сони 33 тага етди, улар Тошкент, Тошкент, Фарғона, Наманган ва Самарқанд вилоятларида барпо этилди. 2022 йил бошига келиб, бутун мамлакат бўйлаб асосан Makro, TokBor ва Megawatt Motors томонидан тақдим этилган хусусий сектор томонидан қурилган 36 та электр станцияси мавжуд эди.

Давлат электр қувватлаш шохобчаларини қуриш бўйича ташаббусни фақат 2022 йил февраль ойида ўз қўлига олди, ўшанда Энергетика вазирлиги тўртинчи чоракда электр транспорт воситаларини қувватлантириш станциялари тармоғини ривожлантириш дастурини тақдим этишини эълон қилди. Шундан сўнг аҳоли зич жойлашган ҳудудларда электр қувватлаш шохобчалари қурилиши,  уларнинг бир қисми эса қайта тикланадиган энергия манбаларидан қувват олиши маълум қилинди.

Президент Шавкат Мирзиёев 2022 йил декабрь ойи охирида “Ўзбекистонда электр транспорти инфратузилмасини ривожлантириш тўғрисида”ги қарорни имзолади. Хусусан, Вазирлар Маҳкамасига 2024 йил охиригача электр қувватлаш шохобчалари сонини 2500 тага етказиш дастурини тайёрлаш топширилди, ҳолбуки ўша пайтда Ўзбекистонда 66 та давлат электр станцияси фаолият кўрсатарди.

Шунингдек, Ўзбекистонда 2023 йил 1 январдан бошлаб тадбиркорлик субъектларига электр энергиясини электр қувватлаш  шохобчалари орқали сотиш, шунингдек, давлат томонидан тартибга солинадиган электр энергиясининг амалдаги тарифларидан қатъи назар, электр транспорт воситаларини зарядлаш нархларини мустақил белгилаш ҳуқуқи берилди. Бундан ташқари, электр қувватлаш шохобчалари мол-мулк ва ер солиғидан, улар учун жиҳозлар эса божхона тўловларидан озод этилди. Бундан ташқари, электр транспорт воситаларини қувватлантиришдан олинган даромадлар энди айланма солиққа тортилмайди ва бунга ихтисослашган корхоналар даромад солиғини тўламаслик ҳуқуқига эга.

2024 йил 1 январдан автомобиль йўллари бўйида жойлашган янги савдо-кўнгилочар мажмуалар, меҳмонхоналар, ёқилғи қуйиш шохобчалари, бизнес марказлар ва инфратузилма объектлари учун электр қувватлаш шохобчаларини ўрнатиш мажбурий талабга айланади.

2023 йил март ойидан E-auksion онлайн-платформасида электромобилларни зарядлаш  шохобчаларининг бўлимлари жойлаштирила бошланди. 84 та лотли биринчи партиядан 24 таси кимошди савдосидан кетди.Аукционда фақат юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар иштирок этишлари мумкин.

2023 йил май ойи охирида Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш жамғармаси томонидан Сайёҳлик магистралининг чўл ва дашт қисмларида фотоэлектр станцияларидан қувват оладиган дастлабки 50 та электр станциясини қуриш учун 100 миллион сўм миқдорида субсидиялар ажратилиши маълум бўлди. Президент туманлар ҳокимларига йил охиригача 900 тагача янги электр зарядлаш шохобчаларини ўрнатиш бўйича топшириқ берди.

PlugShare сервисининг маълумотларига кўра, ҳозирда Ўзбекистонда барча вилоят марказлари ва йирик шаҳарларда электр қувватлаш шохобчалари мавжуд бўлиб, уларнинг сони 200 га яқин. Электр қувватлаш станцияларининг аксарияти Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида, қолганлари эса асосан Ўзбекистоннинг Самарқанд, Наманган, Андижон ва Фарғона шаҳарларида жойлашган.

Ўзбекистонда электромобиллар ишлаб чиқариш

Ўзбекистон 2018 йилдан бошлаб ўз электромобилларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйишни режалаштирган эди. Бироқ, маҳаллий, Хитой ва Корея компаниялари иштирокидаги кўплаб режалар амалга ошмади. Жумладан, Ўзбекистоннинг “Олтин ер ҳимоя” компанияси Жиззах вилояти Хонобод шаҳрида электромобиллар ишлаб чиқаришни ташкил этиш ниятида эди. Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган лойиҳага дастлаб 1 триллион сўмгача сармоя киритиш ва корхона 2021 йилда фойдаланишга топширилиши режалаштирилганди. Бошқа мисол: “Шаффоф омадли саноат” хусусий корхонаси Хитойнинг Silk Road Company  компанияси билан биргаликда 2021 йилдан бошлаб 2 мингтагача электромобиль ишлаб чиқаришни йўлга қўймоқчи эди. Шу билан бирга, лойиҳанинг умумий қиймати 30 миллион доллар бўлиб, Шавкат Мирзиёев 2019 йил декабрь ойида корхонага ташриф буюрганди. Маҳаллий электромобилнинг тахминий нархи сифатида 3000 доллар кўрсатилган эди.

2022 йил ноябрь ойида автомобилсозлик соҳаси вакиллари давлатимиз раҳбарига маҳаллий ишлаб чиқарилган электромобилларни утилизация йиғимидан озод этиш, шунингдек, зарур материаллар, бутловчи қисмлар ва эҳтиёт қисмларни олиб киришда божларни нолга туширишни таклиф қилди. Уларнинг сўзларига кўра, давлат томонидан қўллаб-қувватланаётгани туфайли электромобилларни ишлаб чиқариш босқичма-босқич 15-25 мингтагача етиши мумкин эди.

2022 йил декабрь ойи охирида президент электр ва гибрид автомобиллар ишлаб чиқаришни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини жорий этиш тўғрисидаги қарорни имзолади. Шундай қилиб, 2030 йилгача маҳаллий электромобиллар ва гибридлар утилизация йиғимидан озод қилинди ҳамда зарур бутловчи қисмлар ва эҳтиёт қисмларни олиб киришда божхона тўловлари нолга туширилди. Шунингдек, лойиҳа бошланган кундан бошлаб икки йил давомида ишлаб чиқарувчилар бутловчи қисмлар ёки тайёр автомобилларни олиб киришда утилизация йиғимлари ва божхона тўловларини тўламасликлари мумкин.

Бундан ташқари, давлат фуқароларга маҳаллий электромобилни сотиб олиш учун олинган автокредитлар бўйича фоизларнинг бир қисмини бюджетдан тўлайди. Бундан ташқари, яқин уч йилда давлат идоралари учун 1,3 триллион сўмга салкам 4 минг электромобиль харид қилиш режалаштирилган – бу автомобилларнинг деярли учдан бир қисми Ички ишлар вазирлигига тақдим этилади.

2023 йил январь ойида Шавкат Мирзиёев инвестициялар, саноат ва савдо вазири Лазиз Қудратовга 1 сентябргача хорижий инвесторларни жалб қилган ҳолда Жиззах вилоятида электромобиллар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш бўйича топшириқ берди. Давлат раҳбари 26 сентябрь куни Хитойнинг BYD автомобилсозлик компанияси топ-менежери Ван Чуанфу билан Жиззах вилоятида электромобиллар ва гибридларни кейинчалик маҳаллийлаштириш билан ишлаб чиқариш режаларини муҳокама қилди. Шу куни Хитой компанияси «Ўзавтосаноат» билан BYD Uzbekistan Factory компаниясини ташкил этиш бўйича келишиб олди. Биринчи босқичда 50 мингта электромобиль ишлаб чиқарилади, келгусида ишлаб чиқаришни 300 мингтага етказиш режалаштирилди.

2023 йил октябрь ойи бошида Россия автомобиль компанияси Ўзбекистонда “Атом” электромобилларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйиши мумкинлиги хабар қилинган эди. Хитой компанияси Фарғона вилоятида ҳам уч босқичда электромобиль ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ниятида, охирги босқичда электромобиль ишлаб чиқаришни тўлиқ маҳаллийлаштириш назарда тутилган.

Таҳдидлар

Имтиёз ва преференцияларнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланаётганига қарамасдан, келажакда электромобиллар бозорини ривожлантириш ва бутун мамлакат бўйлаб электр зарядлаш шохобчалари тармоғини кенгайтиришга энергетика соҳасида узоқ муддатли қарзлар туфайли тўпланиб қолган муаммолар таҳдид солиши мумкин. Ҳозир Ўзбекистон ёз ва қиш мавсумида энергия таъминоти билан боғлиқ қийинчиликларга дуч келмоқда, бу вақтда талаб ортиши сабабли электр тармоқларига юк ортиб боради. Масалан, ўтган қиш мавсумида ҳатто Тошкент шаҳридаги кўплаб савдо шохобчалари ва корхоналари электр ва газсиз қолиб, катта зарар кўрган эди. Август ойида Шавкат Мирзиёев куз-қиш мавсуми олдидан энергетика соҳасида фавқулодда ҳолат режимини жорий қилди.

Энергетика соҳасидаги асосий муаммо бозор тамойилларига зид бўлган нархларнинг давлат томонидан тартибга солинишидир. Шундай қилиб, Энергетика вазирлиги ҳар йили электр энергиясини субсидиялаш бюджетга 1 миллиард долларга тушишини таъкидлади: агар аҳоли учун тариф 1 кВт/соат учун 295 сўм бўлса, у ҳолда харажат 970 сўмни ташкил қилади. Натижада, “Миллий электр тармоқлари” 2022 йилда 4 триллион 340 миллиард сўм энг катта зарар кўрган давлат корхонасига айланди.

Шу муносабат билан Вазирлар Маҳкамасининг 2023 йил 1 октябрдан бошлаб тадбиркорлик субъектлари учун электр энергияси тарифлари икки баробарга оширилиши тасдиқланди. Шундан сўнг электр зарядлаш шохобчалари нархлар ошишини эълон қилди: масалан, Tokbor компанияси зарядлаш шохобчаларида тарифларни 700 сўмга оширди. Tokbor компаниясининг таъкидлашича, нарх ошиши мажбурий чора бўлиб, бундан компания ҳеч қандай фойда кўрмайди.

2023 йил 1 ноябрдан электр энергияси белгиланган лимитдан ошиб кетган йирик истеъмолчилар учун ошириш коэффициентлари жорий этилади, шунингдек, эскирган инфратузилмага эга жойларда электр энергиясининг 10-15 кВт/соатдан ортиқ истеъмолига чекловлар ўрнатиш мумкин бўлади. Бундан ташқари, 2024 йил 1 майдан бошлаб электр энергияси учун ижтимоий нормалар жорий этилади.

Шундай қилиб, Ўзбекистонда электр транспорти соҳасини ривожлантириш тўлиқ энергетика соҳасини ислоҳ қилиш ва уларни мамлакатга олиб киришда давлат имтиёзлари ва преференцияларини сақлаб қолишга боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, республиканинг келгусида Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши натижасида бензинли автомобиллар импорти учун импорт божлари (божхона расмийлаштируви)нинг камайиши истеъмолчиларга кўпроқ танлов имкониятини беради, бу эса электромобиллар учун Ўзбекистон автомобиль бозорида қўшимча рақобатни юзага келтиради.

Шахриёр Исмоилхўжаев