Хитой электромобиллар бозорининг Марказий Осиёда кенгайиши

Хитой электромобиллари Қирғизистон ва Ўзбекистонга кириб келмоқда, аммо турли сабабларга кўра. 2022 йилда Хитой дунёдаги электр транспорт воситаларининг деярли 60 фоизини ишлаб чиқарган. Марказий Осиёда электромобиллар бозори кичик, аммо ўсиб бормоқда, унда Хитой компаниялари устунлик қилмоқда. 2022 йилда Хитойдан қилинган импорт Европанинг электромобиль савдоларининг атиги 3 фоизини ташкил қилган бўлса, ўша йили Ўзбекистонда сотилган электромобилларнинг 90 фоиздан ортиғи Хитойдан келган. Ўзбекистонда BYD каби брендлар “Made in China” маҳсулотлари ҳақидаги тасаввурни ўзгартирмоқда.

Қирғизистонга электромобиллар импортида ҳам Хитой брендлари устунлик қилмоқда, бироқ сотувларни маҳаллий талаб рағбатлантираётган Ўзбекистондан фарқли ўлароқ, Бишкек ёки Ўш кўчаларида Хитойдан келган электромобилларни кам кўриш мумкин. Бунинг ўрнига Қирғизистон Россияга реэкспорт қилиш учун қулай база бўлиб хизмат қилмоқда.

2023 йилнинг январидан августигача Қирғизистон Хитойдан 4085 та электромобиль импорт қилган, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан қарийб 6 баравар кўп. Бишкек доимий равишда дунёнинг энг ифлосланган шаҳарлари қаторида туради ва Қирғизистон импорт солиғининг ноль ставкаси каби имтиёзлар билан электр транспорт воситаларидан фойдаланишни рағбатлантириш орқали ифлосланишга қарши курашишга ҳаракат қилмоқда.

Қирғизистоннинг Европадан жуғрофий узоқлиги ва Россияга қарши давом этаётган санкцияларни ҳисобга олсак, Хитой автомобилларнинг асосий етказиб берувчиси ҳисобланади. Уч-беш йил олдин Хитой автомобиллари паст сифатли деб ҳисобланганига қарамай, бугунги кунда уларнинг машҳурлиги тез суръатлар билан ўсиб бормоқда.

Бироқ, Қирғизистондаги электр зарядлаш станциялари инфратузилмасининг ҳозирги ҳолати яхши эмас. Бутун мамлакат бўйлаб атиги 30 га яқин зарядлаш пунктлари мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти пойтахт Бишкекда жойлашган. Бюрократик тўсиқлар зарядлаш инфратузилмасини ишга туширишга ҳам тўсқинлик қилмоқда, зарур рухсатномаларни олиш учун тахминан 195 кун талаб этилади.

Электромобилларга хизмат кўрсатиш пунктларининг йўқлиги аҳоли ўртасида талабнинг ривожланишига сезиларли даражада тўсқинлик қилмоқда. Биз билан суҳбатлашган Хитой электромобилининг қирғизистонлик эгаларидан бири Адилет исмли шахснинг айтишича, у машинани қувватлантириш имконини берувчи шахсий уйи борлиги учунгина машинани сотиб олишга қарор қилган.

Қирғизистонга олиб кирилаётган Хитой электромобилларининг катта қисми Россияга реэкспорт қилинмоқда. Қирғизистонга Хитой автомобилларини импорт қилувчилардан бири, исми сир қолиш шарти билан, Қирғизистонда электромобилларга талаб ҳали ҳам паст эканлигини айтади. Унинг бизнеси асосан сотиб олиш қобилияти юқори ва энергия таъминоти билан боғлиқ муаммолар камроқ бўлган Россияга реэкспортга қаратилган.

Импорт қилувчининг сўзларига кўра, Хитой электромобиль ишлаб чиқарувчилари Ғарбга нисбатан қатор муҳим афзалликларга эга: географик яқинлик ва санкциялар туфайли “чекловчи омилларнинг йўқлиги”; “хитойлик ишлаб чиқарувчиларнинг демпинги” туфайли энг паст нархлар; ва энг муҳими, Хитой компаниялари “ҳужжатларда ҳақиқий нархдан анча паст бўлган расмий нархни эълон қилишга тайёр”.

Қирғизистон билвосита солиқлар йўқлиги сабабли реэкспорт учун жозибадор давлатга айланди. Қирғизистонлик импортчилардан бири шундай дейди: “Бизда акцизлар йўқ. Утилизация йиғимлари йўқ. Шунинг учун биз орқали импорт қилиш арзонроқ. Иккинчидан, бизда қўшилган қиймат солиғи 12 фоизни ташкил этади – Россияда эса автомобиль учун 19-20 фоиз тўлашади”.

Ҳозирги босқичда Қирғизистонга Хитой автомобиллари импортининг ошиши асосан Россияга реэкспорт қилмоқчи бўлган тадбиркорлар ва контрабандачилар учун фойдалидир. Ҳокимиятнинг одамларни электромобилга ўтишга ундаш бўйича уринишлари деярли муваффақиятсизликка учраган кўринади, чунки инфратузилма ва талаб учун иқтисодий рағбат ҳали яратилмаган.

2019 йилдан бери Қирғизистон Хитой электромобиль компанияларини Қирғизистонда заводлар қуришга ундашга ҳаракат қилмоқда. Агар Хитой электромобиллари учун йиғиш заводини очиш режалари ҳақиқатда эълон қилиш босқичидан амалий амалга оширишга ўтса, янги имкониятлар пайдо бўлади. Бироқ, ҳукумат ҳали ҳам электромобиль бозорининг ривожланишидаги асосий тўсиқни ҳал қилиши керак: бу йил 3,2 миллиард киловатт-соат энергия танқислиги.

Ўзбекистон ҳукумати томонидан ҳам электромобилларни қабул қилишни рағбатлантириш бўйича қатор имтиёзлар жорий этилгани, бир қарашда, бу чора-тадбирлар юксак самаралар бермоқда. 2019 йил 1 январдан электромобиллар импортига ноль божхона ва акциз солиғи ставкаси қўлланилди, 2021 йил сентябрь ойида эса Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев электромобилларни йўл тўловидан озод қилди.

2019 йилда электромобиллар учун ушбу импорт имтиёзлари кучга кирганида бор-йўғи 20 дона импорт қилинган бўлса, 2021 йилгача импорт қилинадиган электромобиллар сони бор-йўғи 200 тани ташкил қилди, 2021 йилдан бошлаб вазият кескин ўзгара бошлади. 2021 йилда импорт қилинган электр транспорт воситаларининг қиймати 16,9 миллион долларга етди, бу 2020 йилга нисбатан олти баравар кўп. Ушбу машиналарнинг деярли 90 фоизи Хитойдан келади. 2022 йилда Ўзбекистон 69,8 миллион долларлик 2180 та электромобиль импорт қилди, уларнинг 92 фоизи Хитойдан келган.

Электромобиллар импортининг кескин ошиши зарядлаш инфратузилмасини ишга тушириш билан бир вақтга тўғри келди. 2020 йилгача электромобиллар тегишли инфратузилмага эга эмасди: Тошкентдаги биринчи қувватлантириш станцияси Ўзбекистоннинг Makro компанияси томонидан фақат 2020 йил октябрь ойида ўрнатилди.

2022 йил бошига келиб, бутун мамлакат бўйлаб 36 та зарядлаш станцияси ўрнатилди, уларнинг аксарияти Makro, TokBor ва Megawatt Motors хусусий компаниялари томонидан қурилган. 2022 йил декабрида Мирзиёев 2024 йил охиригача электр қувватлантириш станциялари сонини 2500 тага етказиш бўйича катта фармонни имзолаган эди.

Қарор қабул қилинган пайтда мамлакатда бор-йўғи 66 та станция фаолият кўрсатган бўлса-да, ҳукумат рағбатлантириш ва станцияларни мажбурий ўрнатиш орқали ўз мақсадига эришишга умид қилмоқда. Жорий йил бошида корхоналар электр энергиясини мустақил белгиланган нархларда сотиш ҳуқуқини олди, 2024 йил 1 январдан бошлаб янги савдо марказлари, меҳмонхоналар, ёқилғи қуйиш шохобчалари, бизнес марказлари ва автомобиль йўллари бўйлаб инфратузилма объектларида электр қуввати станцияларини ўрнатиш талаб этилади.

Хитой компаниялари ҳам электромобиллар ишлаб чиқаришни Ўзбекистонга кўчирмоқда. 26 сентябрь куни Хитойнинг BYD автомобилсозлик компанияси “Ўзавтосаноат” билан Ўзбекистонда завод яратиш бўйича келишувга эришди. Ўзбекистон аввалроқ ўз электромобилларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйишни режалаштирган эди, бироқ бу режаларнинг аксарияти амалга ошмади.

BYD бошқа компанияга айланиши мумкин, чунки у аллақачон Ўзбекистонда кучли мижозлар базасига эга. Кўпчилик ўзбек истеъмолчилари арзонлиги ва сифати пастлиги билан боғлиқ бўлган Хитой маҳсулотларига ҳали ҳам шубҳа билан қарашса-да, BYD каби брендлар бу муносабатни ўзгартириши мумкин.

2023 йил январь ойида BYD Song Plus Flagship ни сотиб олган 21 ёшли Олеся ўзининг BYD машинасини ҳашаматли автомобиллар стандартларига жавоб беради деб таърифлайди. Унинг таъкидлашича, Ўзбекистонда сифатли бензин билан боғлиқ муаммоларни ҳисобга олиб, электромобиль харид қилиш тобора муҳим аҳамият касб этмоқда.

43 ёшли Шоҳрух электромобиль хариди туфайли унинг ойлик харажатлари 30 баробарга – 300 доллардан 10 долларга қисқарганини айтади. BYD автомобилининг яна бир эгаси, 24 ёшли Олимхон ҳам ўз харидини бензинни тежаш билан оқлайди ва Хитой электромобили қулайлиги, сифати, дизайни ва бутлови бўйича маҳаллий рақобатчилардан олдинда эканини айтади.

Аммо давлат томонидан қўллаб-қувватланаётган ва рағбатлантирилаётганига қарамай, Ўзбекистонда электромобиль бозорининг ривожланишига энергетика соҳасида Қирғизистонни қийнаётган бир хил юқори нархлар таҳдид солиши мумкин. Энергетика вазирлигининг маълумотларига кўра, электр энергиясини субсидиялаш ҳар йили бюджетга 1 миллиард долларга тушади ва Ўзбекистон Миллий электр энергетика компанияси мамлакатдаги энг зарар кўрувчи давлат компанияси ҳисобланади.

Хитой электромобилларининг Ўзбекистонга ўсиб бораётган импорти реал истеъмол талабига асослангандек кўринса-да, электромобиллар секторини ривожлантириш барибир энергетика соҳасини ислоҳ қилишга боғлиқ.

Наргиза Мураталиева

Шахриёр Исмаилходжаев