Хитой санкцияланган товарларни Марказий Осиё давлатлари орқали Россияга қандай экспорт қилади

Хитойдан Марказий Осиё орқали Россияга экспорт қилинадиган товарлар Россия ҳарбий-саноат комплексининг Украинада уруш олиб бориши учун қурол бўлиши шарт эмас.

Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан АҚШ, Европа Иттифоқи ва дунёнинг кўплаб давлатлари Россияга нисбатан кенг қамровли санкциялар чекловларини жорий қилди, бу эса Москвани Туркия ва қўшни Марказий Осиё давлатлари каби муқобил йўллардан фойдаланишга мажбур қилди.

Бироқ, кўплаб давлатлар Россияга қарши санкцияларга бевосита қўшилмаган, аммо шунга қарамай, иккинчи даражали санкцияларни жорий этиш хавфидан қочишни афзал кўради. Хитой, жумладан, Россия билан мустаҳкам алоқада, шу билан бирга имкон қадар иккиламчи санкциялар хавфини камайтиришга интилади. Хитой ва Россия билан умумий чегарага эга  бўлган Марказий Осиё давлатлари, Хитойнинг Россия билан савдосига билвосита ёрдам беришда айниқса фойдали эканлиги маълум бўлди.

Хитойдан Марказий Осиё орқали Россияга экспорт қилинадиган товарлар Россиянинг Украинадаги ҳарбий ҳаракатларига ҳисса қўшиш учун қурол бўлиши шарт эмас. Саноат маҳсулотлари импорти Марказий Осиё орқали ўтмаса, Москва «сариёг ўрнига замбараклар» муросага келишга мажбур бўлиши мумкин. Шундай қилиб, реэкспорт схемалари Россияга ҳарбий маҳсулотларни ишлаб чиқариш линияларини сақлаб қолиш учун мослашувчанликни бериш орқали санкцияларни бузади.

Хитой Марказий Осиё давлатларининг энг муҳим ташқи савдо ҳамкорларидан бири бўлиб, сўнгги беш йил ичида Хитойдан Марказий Осиёга импорт деярли икки баробар ошди. Бироқ, 2022 йилда Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан Хитойдан импорт кескин ошди. Худди шу даврда Марказий Осиёдан Россияга экспорт ҳам сезиларли даражада ўсди.

2018 йилдан 2019 йилгача Хитойдан Марказий Осиёга импорт 17 фоизга ошди; 2021 йилда пандемиядан олдинги даражага қайтгунга қадар пандемия туфайли 2020 йилда пасайиб кетди. Кейинчалик, 2022 йилда Хитойдан импорт 44 фоизга ўсди, бу импортдаги Қирғизистоннинг улуши айниқса тез ўсди. Россия Карнеги Евроосиё маркази илмий ходими Темур Умаровнинг айтишича, 2023-йил Марказий Осиё давлатлари ва Хитой ўртасидаги савдо айланмаси бўйича рекорд йил бўлди.

Хитойнинг Марказий Осиёга экспорти ортиб бораётгани диққатга сазовордир, чунки унинг глобал экспорти унчалик ўсмаган, Марказий Осиёдаги иқтисодий ўсиш эса ўтган йилларга мос келади.

2022 йилда Марказий Осиёдан Россияга экспорт ҳажми қарийб учдан бирга ошди. Россияга минтақавий экспорт умумий ҳажмида Қирғизистоннинг улуши қарийб икки ярим бараварга, Ўзбекистондан экспорт эса ярмидан кўпроққа ошди. Қозоғистон ҳам ўтган йили Россияга экспорт ҳажмини тўртдан бирига оширди. Шу билан бирга, Тожикистоннинг Россияга экспорти ҳажми ўзгармади ва нолга яқин қолди.

Ушбу тадқиқотнинг фарази шундан иборатки, Россия ва Хитой билан савдо айланмасининг ўсиши бир-бирига боғлиқ ва бу Хитой товарларини Россияга реэкспорт қилиш, хусусан, Хитойга Россияга қарши Ғарб санкцияларидан қочишга ёрдам бериш билан изоҳланади.

Ушбу алоқани янада чуқурроқ ўрганиш учун биз “Савдо харитаси” онлайн ресурсидан фойдаланган ҳолда Марказий Осиё давлатларининг ташқи савдосини таҳлил қилдик, Хитойдан импорт ва Россияга экспортдаги товарларнинг асосий тоифаларини таққослаб, 2021 йилдан 2022 йилгача қайси тоифаларда сезиларли ўсиш кузатилганини қайд этдик. Мавжуд маълумотлар йўқлиги сабабли Туркманистон ушбу тадқиқотдан четлаштирилди.

Ўзбекистон мисолида, Хитойдан 2022 йилга мўлжалланган импорт ва Россияга экспортнинг асосий турлари рўйхатида иккита янги тоифа пайдо бўлди: “ядро реакторлари, қозонхоналар ва машиналар” ва “электр техника ва ускуналари”. Ўзбекистондан Россияга “ядро реакторлари, қозонлари, машиналари” етказиб бериш 264 фоизга, электр машина ва ускуналарни етказиб бериш 150 фоизга ошди. Шу билан бирга, Хитойдан Ўзбекистонга “ядро реакторлари, қозонлари, машиналари” импорти учдан бирдан кўпроққа (134 фоизга), электр техника ва жиҳозлар эса қарийб чоракга (124 фоиз) ўсди. Шу билан бирга, шуни ҳисобга олиш керакки, ушбу товарларнинг Хитойдан импорти бўйича мутлақ кўрсаткичлар Россияга экспортдан сезиларли даражада ошади.

Қирғизистон мисолида Хитойдан импорт қилинадиган товарлар ва Россияга экспорт қилинадиган тўртта янги тоифа пайдо бўлди: “ядро реакторлари, қозонхоналар ва машиналар”; «трикотаж матолари»; «пойабзал»; ва «оддий металлдан турли хил буюмлар». Хусусан, “ядро реакторлари, қозонхоналар ва машиналар” экспорти 41105 фоизга ошди. Бироқ, пахта экспорти ўтган йилги Россияга жўнатилган юкларнинг деярли тўртдан бир қисмини ташкил этди, яъни 7564 фоизга кўп. 2021-2022 йилларда «оддий металлардан тайёрланган турли хил маҳсулотлар» нинг ўсиши айниқса сезиларли: Россияга экспорт 1245 баравар ошди. Қизиғи шундаки, «трикотаж буюмлари» Россияга экспортнинг энг тез ўсиб бораётган янги тоифаси бўлиб, 411 марта, «ядро реакторлари, қозонлари ва машиналари» 23 марта, «пояфзал» эса этти марта ўсди.

Қирғизистоннинг “Легпром” енгил саноат корхоналари уюшмаси раҳбари Сапарбек Асановнинг сўзларига кўра, тўқимачилик маҳсулотлари экспортининг бу ҳайратланарли ўсиши Россия компаниялари буюртмаларининг кескин ошгани билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бу товарларга бевосита санкциялар қўлланилмайди, бироқ Умаровнинг сўзларига кўра, Россияга реэкспорт савдоси нафақат санкцияларга дучор бўлган товарлар, балки жаҳон брендларининг Россия бозоридан чиқиш тўғрисидаги қарори мавжудлигига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган товарларни ҳам ўз ичига олади.

Шунингдек, ҳарбий формага бўлган талаб Россиядаги кийим-кечак етказиб бериш занжирларига таъсир қилган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, молиявий санкциялар илгари ишлаб чиқариш эҳтиёжларини бошқа мамлакатларга аутсорсинг қилган кўплаб рус фирмаларини Қирғизистон бозорига ўтишга мажбур қилди. Қирғизистон кийим-кечак ишлаб чиқарувчилари нафақат ташқи брендларга бўлган буюртмаларни бажарибгина қолмай, балки маҳаллий брендларнинг кийим-кечак ва дизайнларини ҳам экспорт қилиш билан саноат динамикасида сезиларли ўзгаришларни кўрсатди.

Қозоғистон учун 2022-йилда Хитойдан импорт қилинадиган асосий маҳсулотлар ва Россияга экспорт қилинадиган маҳсулотлар рўйхатига “ядровий реакторлар, қозонхоналар ва машиналар”, шунингдек, “электр техника ва ускуналар” киритилган. Бу ҳолат 2021 йилда содир бўлди, яъни улар янги экспорт товарлари эмас, аммо урушдан олдинги йилга нисбатан бу тоифалар сони беш баравар кўпайди. «Темир ва пўлат» 2022 йилда янги муҳим тоифа бўлиб, «ноорганик кимёвий моддалар» ва «темир нщэдш ишдфт ищпэдшй ищэдьфпфт транспорт воситалари» ҳам сезиларли ўсишни кўрсатди. Бу тоифаларнинг барчаси Россия ҳарбий-саноат комплекси томонидан ишлатилиши мумкин бўлган санкцияланган товарларни осонгина қамраб олиши мумкин эди.

Тожикистон учун 2022-йилда Хитойдан импорт ва Россияга экспорт қилиш рўйхатига бир вақтнинг ўзида ушбу мамлакатлар билан савдода мавжуд бўлган товарлар гуруҳлари киритилмаган. Бу қисман, Тожикистоннинг Хитойнинг Россия билан савдосида санкцияларни четлаб ўтишга уринишларида чекланганроқ рол ўйнаши билан боғлиқ бўлиши мумкин.

Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистоннинг Хитой ва Россия билан савдо айланмаси 2022-йилда 2021-йилга нисбатан сезиларли даражада ошди. Вақт ўтиши билан Хитойдан импорт ва Россияга экспортни таққослаш шуни кўрсатадики, бу ўсиш учун бир нечта маҳсулот тоифалари жавобгардир. «Ядро реакторлари, қозонлари ва ускуналари» мақоласи Хитойдан импорт ва Россияга экспорт қилиш бўйича етакчи ўринларни эгаллаган учта мамлакатнинг рўйхатида мавжуд. Шундай қилиб, 2021 йилдан 2022 йилгача ушбу тоифа Қозоғистонда 553,34 фоизга, Қирғизистонда 2342,56 фоизга, Ўзбекистонда 264,18 фоизга ўсган. 2018-2019-йилларда айнан шу тоифа Қозоғистон ва Ўзбекистонда мос равишда атиги 8,62 ва 24,24 фоизга ўсган, Қирғизистонда эса 75,44 фоизга камайган. Ушбу силжишлар 2021-2022 йиллардаги ўсиш Россиянинг Украинага бостириб кириши ва кейинчалик Ғарб санкцияларини жорий этиши билан боғлиқлигини аниқ кўрсатмоқда.

Умаровнинг сўзларига кўра, яқин йилларда Марказий Осиё давлатлари “русларга санкцияларни четлаб ўтишда ёрдам бериш тобора қийинлашади”, лекин кўп нарса Европа Иттифоқи давлатлари ва АҚШнинг қандай муносабатда бўлишига боғлиқ бўлади. Умаров “Ғарб давлатлари бу тенденцияни эътибордан четда қолдирмаётгани” ва Россия ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо айланмаси 2023-йилда бироз пасайганини таъкидлади.

Бироқ, бу пасайиш нисбийдир ва Умаровнинг сўзларига кўра, реэкспорт схемалари тобора кўпроқ «санкцияларга дучор бўлмаган, лекин Россияда мавжуд бўлмаган маҳсулотларга» йўналтирилиши мумкин, чунки глобал брендлар Россия бозорида мавжуд бўлишдан қочади.

Шахриёр Исмоилхўжаев

Дилфуза Мирзаҳмедова

Камила Файзиева