“Севимли Тошкент шаҳрига”: Буюк князь Николай Константинович саройи яна музейга айланади ва ташриф буюрувчилар учун очиқ бўлади

Буюк князь Николай Константинович (Романов) саройини реставрация бўйича дастлабки контсепция Ўзбекистон маданияти ва санъатини ривожлантириш жамғармаси томонидан тақдим этилган. Икки йил давомида лойиҳа  Мюнхендаги BMW музейи, Амстердамдаги Миллий денгиз музейи ва Гизадаги Буюк Миср музейининг қиёфасини ўйлаб топган “Atelier Brückner GmbH” (Германия) компаниясининг музей экспозициялари дизайни бўйича мутахассислар томонидан маҳаллий экспертлар билан биргаликда ишлаб чиқилган.

Реставрация қилиш ишлари бошланишидан олдин Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Романовлар саройида журналистлар ва блогерларни тўплаб, Тошкентдаги энг гўзал меъморий ёдгорликлардан бирини қандай ўзгаришлар кутаётганини айтиб беришди. Матбуот анжуманида Ўзбекистон бош вазирининг ўринбосари, туризм ва спорт вазири Азиз Абдуҳакимов, Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси ижрочи директори Гаяне Умерова, Ўзбекистон Давлат санъат музейи директори Васила Файзиева, шунингдек, лойиҳанинг тарихий қисмини назорат қилувчи тарихчи ва ўлкашунос Борис Голендер қатнашди.

Буюк князь Николай Константинович саройи реставрация қилинишни кутмоқда – бу хабар билан Борис Голендер бино бўйлаб экскурсияни бошлади. Туркистон ўлкаси бош меъмори Вильгельм Гейнцельман яратган обида яхши ҳолатда, шунинг учун уни реконструкция қилиш шарт эмас.

Саройнинг қурилиши 1889 йилдан 1890 йилгача икки йил давом этган. Дастлаб, Гейнцельман академик Харламов томонидан ишлаб чиқилган 1875 йилда нашр этилган Россиянинг Япониядаги элчихонаси биноси лойиҳасини асос сифатида олган. Буюк князьнинг шахсидаги ёрдамчиси билан биргаликда меъмор бўлажак саройнинг қиёфасини тубдан ўзгартирди. Борис Голендернинг сўзларига кўра, лойиҳа уй -жой учун мўлжалланмаган ва Романовнинг қароргоҳи бўлмаган.

– Бу музей. Буюк князь уни ҳали ҳукм қилинмаган ва катта имкониятларга эга бўлган пайтда тўплаган коллекциясини кўрсатиш учун махсус қурган, – дейди тарихчи.

Коллекция Романовнинг буйруғи билан Мармар ва Павловск саройларидан Тошкентга олиб келинган. Машҳур Каслинская манифактурасида махсус лойиҳа бўйича ишлаб чиқарилган ҳайратланарли даражада чиройли қуйма темир спирал нарвон Челябинск вилоятидан етказиб берилди. У сақланиб қолган ва қабулхонадан кутубхона жойлашган иккинчи қаватга олиб боради.

Сарой қурилиши тугагач, Буюк князь ўз коллекциясидан Ғарбий Европа ва Россия маданиятининг асарларини шарқий (ўнг) қанотга жойлаштирди ва ғарбий (чап) қисмини Шарққа бағишлашга қарор қилди.

– Буюк князь ўша пайтда Туркистон деб номланган мамлакатимизнинг катта ихлосманди эди. У бадиий қуроллар, калянлар, аёлларнинг заргарлик буюмлари (туморлар), гиламлар, сўзанага қизиқарди. У шарқ коллекцияни саройга муносиб жойлаштириш мақсадида ғарбий қанотни безаш учун таниқли халқ усталарини: рассомларни, ганчкорларни таклиф қилди, – деди Борис Голендер.

Саройнинг ғарбий қисмидаги деворлари ва шифтлари полдан тортиб бўялган витражли заллардан бири ўзининг асл кўринишини сақлаб қолган. Оқ ганч билан безатилган қўшни зал 1978-1980 йилларда тикланган – ўймакорлик остида ойна пайдо бўлди. Бу технология машҳур декоратив рассом, ганч ўймакор Уста-Ширин Муродов томонидан ихтиро қилинган ва Ситораи Моҳи-Ҳоса саройини безашда қўлланилган. Тошкент саройининг ички қисмида уни И.E. Грабарь устахонасининг энг тажрибали реставраторлари такрорлашди.

Бу тарихий ҳолат замонавий реставрация контсепциясида, шунингдек, бугунги кунда музейларга қўйиладиган талабларда ҳисобга олинган. Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси ижрочи директори Гаяне Умерованинг сўзларига кўра, ишлаб чиқилган лойиҳа жисмоний имконияти чекланган одамлар учун Романовлар саройига кириш имкониятини назарда тутади. Шундай қилиб, мультимедия музейи жойлашган цокол этажга (подвалга) лифт олиб боради. У бинонинг тузилиши сақланган ҳолда, экспозиция элементи сифатида хонага эҳтиёткорлик билан бирлаштирилмоқда.

Бош вазир ўринбосари, туризм ва спорт вазири Азиз Абдуҳакимов Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси ва топшириғи билан амалга оширилаётган лойиҳанинг асосий мақсади Буюк князь Николай Константинович саройини ва унга туташ парк майдонидаги  биноларни асраб -авайлаш эканлигини таъкидлади. 

– Биз бинонинг ўзи энг муҳим кўргазма бўлиб қолишини тушунамиз. Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси, ҳомийлигида реставрация лойиҳаси амалга оширилмоқда, контцепцияни тайёрлашга маҳаллий ва хорижий мутахассислар масъулият билан ёндашишди. Бу ерда қайта қуриш, фасад ва интерьерда ўзгаришлар бўлмайди. Асосий вазифа – бинонинг асл қиёфасини тиклаш ва жамоатчилик учун очиқ кўргазма майдонини яратиш, – дейди Азиз Абдуҳакимов.

Борис Голендернинг айтишича, Николай Константинович даврида сарой ташриф буюрувчилар учун ҳафтасига уч марта очилган. Ўша пайтдаги газеталар кириш”озода жамоатчилик учун”  бепул эканлигини аниқлаштиришган. Бу шуни англатадики, ифлос этик билан музейга киришга рухсат берилмаган.

1918 йилда Буюк князь вафотидан сўнг ва 1934-1935 йилларга қадар сарой очиқ музей бўлиб қолди. 1923 йилгача Романов сарой билан биргаликда “севимли Тошкент шаҳрига” васият қилган (васият сақланиб қолган ва Тошкент архивида сақланади) колекциянинг асосий асровчиси Николай Константиновичнинг рафиқаси Надежда Александровна фон Дрейер эди.

1934 йилда ҳокимият Романов санъат музейидан Пионерлар саройини ясашга қарор қилди ва бошқа музей ашёлари қатори барча суратлар олиб ташлкетилдианди. Бино янги мақомда 1978 йилгача фаоляит кўрсатди, сўнгра Антиквариат ва заргарлик музейига айланди. 1992 йилда Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлигининг Қабуллар уйи Буюк князь саройига жойлашди.

Янги реставрация лойиҳаси ўзи билан янги ҳуқуқий мақомни ҳам олиб келади – сарой бу вақт ичида Буюк князнинг деярли тўлиқ коллекцияси, шу жумладан Атланта мармар ҳайкалини сақлаган Ўзбекистон Давлат санъат музейининг филиалига айланади,. Борис Голендернинг сўзларига кўра, таниқли италиялик ҳайкалтарош Антонио Канованинг иши панжара ортида (кириш томонга қараган), бугунги фаввора жойлашган жойда жойлашган.

– 500 га яқин экспонатлар доимий равишда саройга қайтади. 120 дан ортиқ расм ва графика, 75 та ҳайкал, 20 та мебель буюмлари, кўплаб декоратив ва амалий санъат асарлари. Хитойдан ишланган фил суяги ўйилган ёғочдан ясалган каравот хос бўлмага қайтарилади, – деди Гаяне Умерова.

Лойиҳа кутубхонани қайтаришни ўз ичига олади. Қанотда янги функциялар пайдо бўлади – бу бир вақтнинг ўзида хизмат ва жамоат жойи бўлади. Унда касса ва ўзига хос ёғоч шифтли кафе тикланади.

Матбуот анжумани иштирокчилари чипталар тизими музейга ташриф буюриш учун амал қилишини таъкидладилар. Парк майдонига кириш бепул бўлади. Бу ҳам ягона ўзгариш эмас. Қайта тиклаш режаларига кўра, Сарой атрофи янги дарахтлар ва буталар туфайли яшиллашади. Фавворалар ҳаётга қайтади; Буюк князь даврида меҳмонлар, отда ёки аравада, марказий кираверишга (у иккинчи қават даражасида жойлашган) кўтарилган ва деярли дарҳол қабулхонага киришга имкон берган пандус тикланади. Аммо Романовнинг илтимосига биноан ва унинг пулига фақат 1916 йилда қурилган сарой атрофидаги тўсиқ йўқолади.

Қайта тиклаш ишлари тахминан уч йил давом этади. Матбуот анжуманида аниқ саналар эълон қилинмади. Бош вазир ўринбосари Азиз Абдуҳакимов таъкидлаганидек, “маълум бир санага шошилгандан кўра, уни сифатли бажарган яхшироқ”.

Романовлар саройининг реставрация лойиҳасини амалга ошириш Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Кенгаши раиси ўринбосари Саида Мирзиёёва бошчилигида амалга оширилади. 

Виктория Абдураҳимова

Фотосуратлар муаллифники