Фуқароларнинг ишончи давлатнинг асосини ташкил қилади

Бу ёлғоннинг жамиятимизга кириб бориши ҳақидаги мақоланинг давоми. Биринчи бўлимда Абдулла Абдуқодиров ёлғон ҳаётимизнинг барча жабҳаларига кириб келгани ҳақида ёзган эди. Буни давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятида, дин, оила, шахслараро, давлат-фуқаролик, тадбиркорлик ва ижтимоий муносабатларда кўриш мумкин. Ўзбекистон аҳолисининг мутлақ кўпчилиги ёлғонга нисбатан ҳар қандай даражадаги муносабатларда унга разил, номақбул нарса сифатида муносабат билдириш қобилиятини ўз ботинида ўлдиргандек таассурот пайдо бўлади. Жамиятимиз ёлғонни оддий нарса, ҳаёт меъёри сифатида қабул қилади.

Де-юре вазият

Мустақилликкача партия номенклатураси Ўзбекистонда “халқ номидан” давлатни бошқарган, халқ истеъмоли молларидан тортиб, табиий бойликларгача бўлган барча нарсаларни тақсимлаб берган ҳаёт хўжайини эди. Мустақилликка эришгач, 1992-йилда Ўзбекистон Конституцияси қабул қилиниб, унинг 7-моддасида: “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади”-деб кўрсатилган

Де-факто вазият

Ўзбекистонда халқ ўз ҳаётига оид энг муҳим қарорларни қабул қилишдан деярли бутунлай четлаштирилди. Бунга Ўзбекистон халқининг иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳаётини тартибга солишга оид барча даражаларда – Вазирлар Маҳкамасидан тортиб маҳаллий ҳокимларгача, ҳеч қандай муҳокамасиз, баъзан аҳоли манфаатларига  зид равишда қабул қилинган кўплаб қарорларни мисол қилиб келтириш мумкин.

Моҳиятан партия номенклатураси ўрнига халқ ресурсларини, айрим ҳолларда ҳатто аҳолини бошқарадиган давлат амалдорлари, уларга алоқадор миллионерлар ва олигархлар ҳокимияти келди. Шундай қилиб, биз уялиб сукут сақлаётган халқ ҳокимияти ҳақидаги энг катта ёлғон ҳаётимизга кириб келди.

Ўтмишнинг кўзга кўринган таҳлилчиларидан бири Ф.Энгельс жамият ҳаётида тенг иштирок этиш тамойилини бузувчи давлатнинг институционал асосларининг емирилишининг сабаби сифатида жамиятнинг имтиёзли ва имтиёзсиз аъзоларга бўлинишини алоҳида кўрсатди.

Ўзбекистон Конституциясининг (ҳокимият институтларига тааллуқли нормалар бундан мустасно) ҳеч бўлмаганда амалга оширишнинг институционал ва қонунчилик механизмларига эга бўлган ва уларга қатъий риоя қилинадиган биттагина моддасини ҳам айтиш қийин. Расмий ҳокимият институтлари мавжуд бўлган даврда мамлакатимизнинг асосий қонуни – Конституция нормаларининг бузилиши, менимча, жамиятимиздаги ёлғон гапларнинг асосий сабабларидан бири, тўртинчи ўн йилликдан буён бир жойда депсиниб  турганимизнинг асосий сабабларидан биридир.

Конституция ишламаса, барча фуқароларнинг, ижтимоий, давлат, диний ва бошқа институтларнинг ҳуқуқлари етарли даражада таъминланган қонун устуворлиги тантанаси ҳақида гапириш қийин.

Қонунлар танлама ишласа, ижтимоий адолат нормалари бузилади, жамиятда ишончсизлик кучаяди. Бу ишончсизлик ишлаб чиқариш муносабатларини нотўғри талқин қилади ва уларни бузади: ишлаб чиқарувчи жаҳон ҳамжамиятида тан олинган кафолатлар, масалан, режалаштирилган бюджет маблағларини олгандан кейин ҳам маҳсулот чиқармайди. Сабаби, давлат кўпинча инфляция даражасини ҳисобга олмаган ҳолда ҳам муддатлар, ҳам ҳажмлар бўйича панд беради. Давлат экспертизаси ҳали лойиҳа экспертизаси даражасида маблағлар миқдорини асоссиз равишда камайтиради. Харажатлар сметасини бўрттириб кўрсатиш, ақл бовар қилмайдиган рентабелликни кўрсатиш истаги шундан келиб чиқади. Буюртмачи буни жуда яхши билади ва шунга мос равишда ўзининг «пасайтириш ўйинини» ўйнайди. Шундай қилиб, ҳамма ёлғон гапиради ва буни яхши билади, ёлғон давлат билан бизнес алоқаларининг умумий атрибутига айланиб бормоқда.

Айнан халқ манфаатлари тўғрисидаги ёлғон алоҳида хўжалик юритувчи субектларга давлатнинг улкан моддий, молиявий ва ҳатто табиий ресурсларини тасарруф этишда монопол, чексиз ҳуқуқ берилишига олиб келади.

Ёки яна бир жуда типик мисолни олайлик: давлат ижтимоий аҳамиятга эга лойиҳаларни амалга оширишни режалаштирмоқда, уларни молиялаштириш учун катта миқдорда маблағ ажратади, ресурсларни мавжуд банклар орқали йўналтиради. Банклар кўпинча расмий сабабларга кўра, қайтмаслик хавфини яхши билган ҳолда, бизнес тажрибаси бўлмаган шахсларга шубҳали лойиҳалар учун катта миқдордаги кредит ресурсларини беришга мажбур бўлишади.

Натижада, банкир ўз таваккалчилигини суғурталаш ва банк маржасини ошириш учун ҳийла-найрангларни ўйлаб топишга киришади: у гаровга қўйилган мулкни,  гарчи қонун бунга йўл қўймаса ҳам,  профессионал баҳоловчининг баҳосидан бир неча баравар паст нархда баҳолайди.  У қўшимча равишда турли комиссиялар ва суғурта тўловлари билан ўйлаб топади, ҳам юридик шахслардан фуқаролик ва тадбиркорлик жавобгарлигини аралаштириб,  гаровга қўйилган мулкнинг муассисларидан ҳам, эгаларидан ҳам, ҳам жисмоний, ҳам юридик шахслардан қайтариш кафолатларини талаб қилади.

Мутлақ қонунсизлик ва нолойиқлик билан ёнма-ён ёлғончиликнинг бундай мисолларини ўнлаб келтириш мумкин. Уларнинг моҳияти бир хил: биз ёлғонни ўзимиз ишлаб чиқарамиз, бунга ўзимиз ишонишни бошлаймиз, биз буни қилишга ҳаракат қиламиз. бошқаларни ишонтирамиз ва кейин у бизни моддий ва маънавий йўқотишларга маҳкум қилганда, биз ўзимизни жуда ҳайратлангандек кутамиз.

Ўзининг виждонсиз амалдорлари ва мутахассисларининг хатти-ҳаракатлари билан ёлғон яратаётган давлат бунинг эвазига ўз фуқароларининг ҳалол хатти-ҳаракатларига умид қила оладими? Бу риторик савол, албатта.

Ёлғон транзакция харажатларининг ошишига олиб келади. Давлат ва банклар фирибгарликдан суғурта қилишнинг баъзан узоққа чўзилган усулларини яратиш орқали юзлаб ва минглаб одамларнинг ҳаётини чидаб бўлмас ҳолга келтиради.

Бундай тизимда, ҳатто жуда ақлли тарзда тузилган шартномалар ҳам, одатдаги расмий тартиб-қоидалардан ташқари, уларни амалга ошириш учун юзлаб марта кўпроқ куч ва харажатларни талаб қилади. Баъзан бу қоидага кўра бундай бизнеснинг асосланишини шубҳа остига қўяди.

Давлат ёлғон ва ёлғонга йўл қўймасликнинг барча усулларини, биринчи навбатда, қонун устуворлигини ўрнатиш орқали рағбатлантириши, адолат меъёрларини тасдиқловчи тушунчалар ва институтларнинг ривожланишига ҳар томонлама ҳисса қўшиши керак, чунки иккинчиси қонуннинг қатъий талабларига ҳар доим ҳам мос келмайди.

Бунда давлат ва давлат институтлари ўзларидан бошлашлари керак:

• мамлакат Конституциясининг 11- ва 12-моддаларида назарда тутилган ҳокимиятни тақсимлашнинг кенг кўламли жараёнини бошлаш;
• бюджет маблағлари ҳисобидан молиялаштирилаётган лойиҳаларни турли соҳа мутахассислари томонидан шаффоф ва чуқур экспертизадан ўтказмасдан, ушбу лойиҳа ҳаётига бевосита дахлдор бўлган одамларнинг фикрини инобатга олган ҳолда қарор қабул қилмаслик;
• бошқа томонларнинг, шу жумладан рақобатчиларнинг манфаатларига тажовуз қилиш орқали ҳеч кимнинг эксклюзив мавқега эга бўлишига йўл қўймаслик;
• солиқларни минималлаштириш, шу билан бирга давлат аппаратини сезиларли даражада қисқартириш ва энг асоссиз инвестиция харажатлари ва бизнес субсидияларини камайтириш.

Демак, умумий ишончни қайтариш, ёлғонни ҳаётимиздан босқичма-босқич йўқ қилиш инсон маънавиятини шакллантиришнинг бирламчи бўғини сифатида давлатнинг ҳам, диний институтлар, оиланинг ҳам биргаликдаги масъулиятидир.

Абдулла Абдуқодиров