Нега жамиятимиз қашшоқ? Иккинчи қисм

Хато йўналиш

Сўнгги йилларда Ўзбекистон экспортга йўналтирилганлик ва бизнесни мустаҳкамлашга катта эътибор қаратмоқда. Шу билан бирга, биз нафақат монополиядан воз кечмадик, балки уларнинг сонини оширдик. Бу хўжалик юритувчи субъектларнинг икки тоифага бўлинишига олиб келди: уларнинг ривожланиши ҳар томонлама рағбатлантирилиши ва кенгайтирилиши керак бўлган,  ривожланиши ва фаолияти эътибордан четда қоладиган фойдали ва йирик (экспорт салоҳиятига эга ва катта даромад келтирадиган, баъзан таги-туги йўқ бўлса ҳам), ва унчалик фойдали бўлмаган майда (экспорт салоҳиятисиз) хўжалик юритувчи субъектлар,.

Экспорт салоҳиятига эга маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган кластерларни ташкил этиш шафелигида ер участкаларига бўлган ҳуқуқларнинг, айниқса, қишлоқ хўжалигида қайта тақсимланиши, аслида, Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун самарали асос бўлган мустақил ва ўзига тўқ хўжалик юритувчи юзлаб фермер ва деҳқонларнинг қашшоқлашишига олиб келди.

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспортининг ўсиши ёшларнинг қишлоқдан шаҳарларга чиқиб кетиши, бошқа мамлакатларга иш излаб кетиши, оилалар ажралиши фонида содир бўлмоқда ва бунинг барча оқибатларини келтириб чиқармоқда. Қишлоқ хўжалиги сиёсати, бунинг натижасида турли сабабларга кўра барқарор деҳқон хўжаликлари барбод бўлиб, қашшоқлик, ишсизлик кўпайишига, таълим даражасининг пасайишига, ёшларнинг ўз ҳаётини қуриш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Афтидан, ҳукумат буларнинг барчасини ҳали англаб етмаяпти.

Худди шу нарса саноатда ҳам юз беради. Янги Солиқ кодекси кичик ва ўрта бизнесни амалда йўқ қилди. Натижада, икки йил давомида мустақил хўжалик юритувчи субъектлар сонининг қисқариши ҳисобига даромад солиғи тўловчилар сони муттасил ортиб бормоқда, бироқ, даромад солиғи йиғимларининг 62,3 фоиздан ортиғи ойига 2 миллион сўмдан кам бўлган даромадлардан ундирилаётгани ташвиш уйғотади.

Бюджет-солиқ сиёсати йирик бизнесга йўналтирилган бўлиб, иқтисодиётни ривожлантиришда кичик бизнеснинг роли ва ўрнини бутунлай эътибордан четда қолдиради. Йилига 1 миллиард сўм миқдорида умумбелгиланган солиқларга ўтиш чегарасининг белгиланиши асосий солиқлар йирик тадбиркорлик субеъктларидан ундирила бошлаганига, кичик бизнес субеъктларининг банкрот бўлишига олиб келди. Давлат солиқ қўмитасининг маълумотларига кўра, 2021-йилнинг биринчи ярмида 10957 нафар (11,5 фоиз) солиқ тўловчилар жорий йилнинг биринчи чорагини зарар билан якунлаган, 29677 нафар (31,3 фоиз) солиқ тўловчилар “нол” ҳисоб-китобларни тақдим этган, 54323 нафар (57,2 фоиз) солиқ тўловчилар эса даромад ҳисоботини тақдим этган. Ўйлаб кўринг – корхоналарнинг 42,8 фоизи ё зарар билан ишлаяпти ёки ҳеч қандай даромади йўқ.

Солиқ юкининг алоҳида йирик солиқ тўловчилар зиммасига жамланиши сезиларли тенденцияга айланиб бормоқда. Давлат солиқ қўмитасининг худди шу ҳисоботида шундай дейилган: “2021-йилнинг биринчи ярмида қўшилган қиймат солиғи бўйича тушумлар 16,8 триллион сўмни ташкил этиб, ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2,5 триллион сўмга кўпдир. Солиқ органлари томонидан қўшилган қиймат солиғи 12,2 триллион сўмни ташкил этди ёки 50,5 фоизга ўсди. Солиқ органлари томонидан бошқариладиган қўшилган қиймат солиғи тушумларининг асосий қисми нефть-газ сектори (14,1%), электр энергияси ишлаб чиқарувчилар (8,3%), мобиль алоқа операторлари (3,9%), автомобилсозлик (2,5%), тамаки ишлаб чиқарувчилари ҳиссасига тўғри келади (1,6%)”.

Бошқача қилиб айтганда, иқтисодий фаолиятнинг ҳақиқий натижаларига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган билвосита солиқлар давлатнинг фискал даромадларининг асосини ташкил қилади. Яъни, солиқлар бор, лекин улар учун ҳеч қандай рағбатлантирувчи рол йўқ. Бундан ташқари, солиқ тушумларининг, хусусан, ҚҚСнинг асосий улуши фаолият юритаётган корхоналарнинг умумий сонидаги корхоналарнинг кичик улушига тўғри келади.

Иқтисодиётга давлат томонидан катта ҳажмдаги сармоя киритилиши ва кичик бизнеснинг давлат шартномаларини тақсимлаш жараёнидан четда қолиши шароитида давлатнинг йирик бизнесга таяниши бойларнинг бойиб боришига, камбағалларнинг эса янада қашшоқлашишига олиб келди. Бу ҳолатни назарий асослаш учун улар ҳатто ҳар бир оила аъзоси учун ҳар ойда 440 минг сўм (!), ёки кунига тахминан 1,4 АҚШ долларига тенг бўлган энг кам истеъмол харажатлари (ЭКИХ) миқдорини ҳам ўйлаб топишди. Мен 5-6 кишилик оилани боқиш учун киши бошига 15 000 сўм даромадга эга бўлиб, йўл ҳақи бир йўналишга 2000 сўм атрофида ўзгариб турса, тушлик нархи минимал 20 000 минг сўм атрофида бўлса, қандай қилиб учма-уч бу пулни етказишларига умуман тушунмайман.

Шу билан бирга, иқтисодий ва саноат сиёсати беқарор, ёш, саводсиз аҳоли сони ортиб бораётган, аҳолининг ҳаракатчанлиги юқори, бизнес тузилмаларининг табиий ва молиявий ресурслардан фойдаланиш имконияти чекланган ва ҳоказо мамлакатларда айнан кичик бизнесни ривожлантириш қашшоқликни камайтириш, иқтисодиётнинг барқарорлиги ва рақобатбардошлигини ошириш учун муҳим аҳамиятга эга

Жамиятда ишончнинг йўқлиги

Барқарор ривожланиш фақат ҳукуматга ишонч бўлса мумкин бўлади. Уни мажбурлаш билан пайдо қилиш мумкин эмас. Ишончга асосланган давлат шаклланишини учун камида ўн йиллар талаб қилинади. Бироқ, ижтимоий ишонч жуда қисқа вақт ичида йўқолиши мумкин. Ишончнинг асосий қулаши жамиятнинг қутбланишидир, чунки ҳокимият эгаларининг тор доираси фақат ўзларининг катта даромад келтирадиган қисқа муддатли манфаатларидан бошқа нарсани кўришмаяпти. Ўз-ўзидан пайдо бўлган ишончсизлик аҳолининг тобора кенгроқ қатламларини қамраб олади.

Очиқ матбуотда акс эттирилган ҳодисаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, ишонч қуйидаги барча даражаларда мавжуд эмас:

а) давлат муассасалари ва умуман аҳоли ўртасида;

б) давлатнинг иерархик тузилмалари ўртасида;

в) давлат иерархик тузилмалари ва хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида;

д) хўжалик юритувчи субъектлар ва инфратузилма субъектлари (банклар, лизинг компаниялари) ўртасида;

е) тадбиркорлик субъектлари ўртасида.

Ишончнинг йўқлиги маъмурий ва қўлда назоратни кучайтиради. Ҳатто иқтисодиётни рақамлаштириш бошлангани ҳам ҳалигача ишончсизлик даражасини пасайтира олмади. “Ахборот асрининг тарафдорлари барча иерархиялар ва ҳокимиятларнинг қулашидан хурсанд бўлиб, битта асосий нарсани – ишонч ва ҳар қандай иерархия ва ҳокимият таянадиган ахлоқий меъёрларнинг умумийлиги ҳақида унутишади. Инсоният жамиятлари ўзаро ишончга боғлиқ бўлиб, агар у йўқ бўлса, табиий равишда пайдо бўлмайди”, деб ёзади Ф.Фукуяма.

Ҳукмдорларнинг шиорлари ва нутқлари ва уларни амалга ошириш натижалари ўртасида жиддий қарама-қаршиликлар юзага келганда, раҳбарларнинг қарорлари халқ манфаатларидан келиб чиққани ҳолда, лекин кундалик  шахсий манфаатни назарда тутса, буни тепаликдан қулаб, ўзи билан бирга улкан тош кўчкисини юзага келтирадиган биринчи тош деб ҳисоблаш керак.. Чунки ҳамма, агар юқоридагиларга мумкин бўлса, нега мен учун мумкин эмас деган мантиқдан келиб чиқа бошлайди.

Амалий мисол келтирайлик: айтайлик, қандайдир лойиҳани амалга ошириш учун давлат бюджетидан 1 триллион сўм маблағ ажратилган.

Шу билан бирга, бизда тез-тез бўлиб турадигандек, бу сумма “шифтдан” олинади, чунки, қоида тариқасида, маблағларни режалаштириш босқичида (бюджетни яратиш ва тасдиқлаш), аксарият ҳолларда ҳали ҳам на лойиҳанинг техник-иқтисодий асосланиши, шунингдек, на лойиҳа-смета ҳужжатлари бўйича ўтказилган апробация билан текшириш/иш ҳужжатлари мавжуд эмас..

Шундан сўнг қуйидагилар содир бўлади: тендер эълон қилинади (энг яхши ҳолатда), иштирокчилар аниқ нимага эътибор беришни билишмайди, лекин уларда кўзда тутилган маблағлар миқдори ҳақида инсайдерлик маълумотлар мавжуд, тендерга кириб боришади ва кимдир уни ютади. Ғолиб олдиндан тўлов олади ва юқорида айтиб ўтилган асосий ҳужжатларни ишлаб чиқишга киришади.

Шундан кейин эса, ажратилган маблағ етарли эмас ёки жуда катта эканлиги маълум бўлди. Биринчи сценарий бўйича тендер ғолиби учун лойиҳани қайта тасдиқлаш ва уни ассигнациялар доирасида қайта кўриб чиқиш учун катта кураш кутиб туради, ёки иккинчи сценарий бўйича ғолиб ортиқча миқдорни ўзлаштириш учун материаллар ва ишинг. ҳақиқий нархини сезиларли даражада оширишни бошлайди. Иккала ҳолатда ҳам коррупция учун замин бор ва қарор қабул қилувчилар буни яхши билишади.

Сурункали бюджет тақчиллиги шароитида, шунингдек, тушумларнинг нотекислиги шароитида бундай миқдорларни ишдан олдин, жадвал бўйича ажратиш деярли мумкин эмас. Бироқ, ҳамма учун ўрнатилган муддатлар “шошилинч” бўлади. Натижада, кўпинча ҳақиқий ажратмаларнинг муддатлари орқада қолиб кетади. Пудратчи ҳажмларни ўз вақтида бажариш учун кўпинча ноқулай фоиз ставкалари бўйича кредит олишга мажбур бўлади.Бу эса пудратчининг фойдасиҳисобидан билан қопланиши шарт бўлган сметаларда кўзда тутилмаган харажатларҳисобланади. Пудратчи, амалдаги бизнес қоидаларини мукаммал тушунган ҳолда, ўзининг ортган харажатларини қоплаш учун иш нархини атайлаб ошириб юборади. Бу ҳам ишончсизлик, ҳам коррупция учун асос яратади.

Сўнгги беш йилда ҳудудларда қандайдир йирик қурилиш лойиҳаларини бошлаш, кейин эса Молия вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан “Ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга бўлган объектнинг” қурилиш ишларини якунлаш учун маблағ ажратиш анъанага айланган.

Аслида эса, шахсий манфаатдорлик алоҳида шахсларнинг оқилона ва худбин ҳаракатларида ўзини намоён қилиши шарт эмас. Бизнинг мамлакатимизда, Фукуяма айтгани каби, “пойдевор сифатида ахлоқий умумийликка эга бўлган ҳолда, умумий манфаатлар йўлида самарали ўзаро ҳамкорлик қилиш яъни давлат бюджетидан ажратилган катта капитал харажатлар ўзлаштириш истиқболларини очадиган шахслар гуруҳлари имтиёзи” мавжуд.

Кейин ҳамма нарса занжир бўйича кетади: банк ўз қарздорига ишонмайди, ишчилар иш ҳақининг кечикишидан, етказиб берувчилар – етказиб берилган материаллар ва хизматлар учун тўловнинг кечикишидан норози.

Яна бир мисол: уй-жой қуриш, маҳаллаларни ободонлаштириш, оилалар, ёшларнинг тадбиркорлик фаоллигини ошириш ва ҳоказолар учун ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга лойиҳаларга давлат томонидан катта маблағ ажратилмоқда. Аммо бу эзгу иш, Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлигининг жойлардаги бўлимлари таклифи бўйича  ҳокимлар томонидан маҳаллалар бўйича кимга, неча кредит. бериш учун разнарядка тарқатадиган кампаниячиликка айланиб қолди. Банкларни бир хил нусхада формал бизнес режалар бўйича кредит беришга мажбурлашди. Оқибатда бу кредитлар қайтарилмаяпти, чунки бу кредитларни олган одамлар: “Ўзбекистон ҳукумати менга бу пулни берди ва мен қайтариб бермайман, чунки мен уни моддий фаровонлигимни мустаҳкамлашга, истеъмолга сарфладим”, деб айтишмоқда.

Шундай қилиб, 9 ой якунларига кўра, Ўзбекистонда тижорат банкларининг муаммоли кредитларининг умумий ҳажми ақл бовар қилмайдиган 8,13 триллион сўмни ёки банклар умумий кредит портфелининг 5,8 фоизини ташкил этди. Аслида, вазият бундан ҳам ёмон, чунки тижорат банклари бу кўрсаткични сезиларли даражада паст баҳолаб, илгари берилган кредитларни қайта тузиш, гаровга қўйилган мол-мулкка нисбатан даъво аризаларини расмийлаштириш билан турли хил ҳийла-найрангларга мурожаат қилмоқдалар.

Натижада банкларнинг ҳам маъмурий бошқарув тизимига, ҳам мижозлар базасига (айниқса, қарз олувчиларга) ишончи бутунлай сўнди. Тижорат банклари эса йўқотишларнинг ўрнини қоплаш мақсадида ҳали ҳам ҳақиқатан ҳам муҳтож бўлган ва банклар мезонларига кўра уларни қайтаришга қодир бўлганлар учун кредит ставкаларини оширишга мажбур бўлишмоқда.

Ҳукуматнинг мазкур тижорат тузилмаларининг ликвидлигини мустаҳкамлаш ва рентабеллигини сақлаш мақсадида Марказий банк ва Молия вазирлигининг тегишли ёрдамисиз банклар ва лизинг ташкилотлари қарздорларининг қарзларини реструктуризация қилиш тўғрисидаги қарори ушбу соҳада сезиларли номутаносиблик, оқибатларга олиб келдики, унинг оқибатларини ҳали кўп йиллар бошдан ўтказамиз.

Бундай нотўғри ва популистик қарорлар тижорат банклари ва ҳақиқий тадбиркорларнинг ишончини пучга чиқаради. Ушбу ташкилотларнинг таъсисчиларининг, уларнинг ўзпулларини ишониб топширган мижозларининг шахсий мулкига бўлган ҳуқуқларига ҳеч ким риоя қилишни хаёлига ҳам келтирмаган.

Кўриб турганингиздек, халқ ишончининг йўқолиши давлат мансабдор шахслари томонидан қонунларга ҳурматсизлик ва кенг маънода тадбиркорлик субъектларининг хўжалик фаолиятига номақбул аралашувининг тескари томони ҳисобланади. Бу шунингдек, қонунчиликнинг ҳаракатсизлиги, ижро назорат ва суд органларининг ҳокимиятга бўйсунишининг ёрқин намоёнидир.

Абдулла Абдуқодиров

Ўқинг:

Нега жамиятимиз қашшоқ? Биринчи қисм.